Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

havaskor arxeologlar to‘garagi” tuziladi. Amalda 1917-yilgacha 
faoliyat yuritgan to‘garakning asosiy vazifasi Turkiston o‘lkasidagi 
qadimiy yodgorliklarda tekshirish ishlarini olib borish, turli xil 
qo‘lyozmalar, numizmatika va etnografiyaga oid moddiy ashyolarni 
topib o‘rganishdan iborat edi. 
To‘garak a’zolarining yodgorliklarni tekshirish, sirtidagi moddiy 
ashyolarni yig‘ish va ayrim hollarda qazish ishlarini tashkil etish kabi 
havaskorlik mazmuniga ega izlanishlari o‘z davrining muhim yutug‘i 
bo‘lgan. Mazkur izlanishlar ma’lum ilmiy-uslubiy me’yorga asoslanma- 
gan bo‘lsa-da, to‘plangan ma’lumotlarning keyingi davrda olib borilgan 
tadqiqot ishlarning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan.
O‘rta Osiyoda yodgorliklarni stratigrafik jihatdan o‘rganish 
dastlab o‘tgan asrning boshida (1904-yil) amalga oshirilgan. Amerikalik 
olimR.PampellivanemisarxeologiG.ShmitdlarJanubiyTukmanistonning 
Anovtepada olib borgan qazishma ishida manzilgohning madaniy 
qatlami, uning davri va bosqichlarini ajratib ko‘rsatgan edi.
XX asrning 20–40-yillarida V.L.Vyatkin, B.P.Denike, M.Ye. Masson, 
V.V.Grigoryev, 
V.D.Jukov, 
A.Y.Yakubovskiy, 
V.A.Shishkin, 
G‘.G‘ulomov, S.P.Tolstov va A.P.Okladnikovlarning Zarafshon, 
Toshkent va Surxon vohalarida hamda Amudaryoning quyi oqimi 
hududida olib borgan arxeologik tadqiqotlarning ahamiyati beqiyosdir. 
Ular yodgorliklarning topografik holatin o‘rganish, xaritasini yaratish 
bilan birga qazishma ishlarini ham amalga oshirganlar. 1940-yilda 
O‘rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi O‘zMU) tarix fakultetida 
M.Y.Masson tashabbusi bilan “O‘rta Osiyo arxeologiyasi” 
kafedrasining ochilishi nafaqat ta’lim sohasida, balki mintaqada 
ilmiy tadqiqot ishlarining rivojlanishida muhim o‘rin tutgan. Kafedra 
malakali arxeolog mutaxassislar tayyorlaydigan, tadqiqot ishlarni 
olib boradigan o‘quv va ilmiy muassasaga aylanadi. 

---

14 
Ikkinchi Jahon urushidan so‘ng dunyoning barcha hududida 
arxeologik tadqiqotlar ko‘lami kengayadi. Bu davrda moddiy 
manbalarni atroflicha ilmiy tahlil qilishga asoslangan yangi yo‘nalish 
shakllanadi. Bu yo‘nalishning g‘oyaviy rahnomalari ingliz va 
amerikalik olimlar edi. Ular kishilik jamiyati tarixiga oid moddiy 
manbalarni o‘rganishda tizimli yondashuv usulini qo‘llaydi. Bu 
davrda tabiiy fanlar yutug‘idan keng foydalanila boshlaydi. 
Ikkinchi Jahon urushidan keyin O‘rta Osiyoda arxeologiya 
yodgorliklarini o‘rganishga e’tibor yanada kuchayadi. Joylarda 
maxsus ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etiladi. Quyi Amudaryoda 
“Xorazm arxeologik va etnografik ekspeditsiyasi” (XAEE) faoliyati 
davom ettirilib, tadqiqot ko‘lami kengayadi. 
1946-yilda “Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleks ekspe- 
ditsiyasi” (JTAKE) tashkil etiladi. Ekspeditsiyaning faoliyati qadim- 
gi tosh davridan o‘rta asrlargacha tarix va madaniyatini o‘rganishga 
qaratilib, arxeologiya sohasida katta yutuqlarga erishiladi. Ayniqsa, 
neolit davridan rivojlangan o‘rta asrlar davrigacha bo‘lgan yodgorlik- 
larda olib borilgan qazishma ishlari natijasida O‘rta Osiyoning ilk ishlab 
chiqaruvchi xo‘jalikning vujudga kelishi, shaharsozlik madaniyatining 
shakllanishi va taraqqiyotiga doir muhim kashfiyotlar amalga oshirilgan. 
O‘tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab Afrosiyob yodgorligini 
o‘rganishga e’tibor kuchayib, Samarqand shahrining shakllanishi 
va taraqqiyot bosqichlariga oid madaniy qatlamlar o‘rganiladi. 50-
yillarning oxirlarida O‘zbekiston “San’atshunoslik ilmiy tekshirish 
instituti” Surxon vohasining qadimgi va o‘rta asrlar davri 
yodgorliklarini o‘rganishga kirishgan. 1963-yilda “Qashqadaryo 
arxeologik-topografik ekspeditsiyasi” (KATE) tashkil etiladi. 
Ekspeditsiyasi faoliyatida vohada keng ko‘lamli tadqiqotlar olib 
borilib, Qadimgi va O‘rta asrlar davri yodgorliklari o‘rganilgan va 
ularning xaritasi shakllantirilgan. XX-asrning 50–70-yillarda Choch- 
Iloq ekspeditsiyasi yangi qurilish hududida (Tuyabo‘g‘iz, Chordara) 
keng tadqiqot ishlarini olib borgan. 
O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini e’lon qilgandan so‘ng 
Vatanimiz tarixini xolisona o‘rganish, moddiy manbalarini yangicha 
ilmiy yondashish asosida tadqiq etishga katta e’tibor berila boshladi. Bu 

---

14 
borada ko‘hna shahar xarobalarini o‘rganish va ularning tub ildizlarini 
aniqlashda muhim yutuqlarga erishildi. Samarqand shahrining 2750, 
Qarshi va Shahrisabz shaharlarining 2700 yillik, Buxoro, Termiz va Xiva 
shaharlarining 2500 yillik, Toshkent shahrining 2200 yillik tarixi ilmiy 
isbotlanib, keng nishonlandi. 
Hozirgi paytda O‘zR FA arxeologiya, tarix va san’atshunoslik ilmiy 
tadqiqot institutlari, davlat universitetlarining tarix fakultetlari hamda 
davlat muzeylari o‘ndan ortiq chet mamlakatlarning nufuzli ilmiy 
muassasalari bilan hamkorlikda respublikamizning turli joylarida olib 
borayotgan tadqiqot ishlari vatanimiz tarixi va madaniyati sahifalarini 
yangi ilmiy ma’lumotlar bilan boyitib, dunyo sivilizatsiyasi tarixida 
tutgan o‘rnini belgilashda ulkan ishlar bajarilmoqda.