Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

Arxeologik tadqiqotlar tarixi. Insoniyatning o‘tmish tarixini 
o‘rganishga qiziqish qadimgi davrdan boshlangan. Mil. avv. VI asrda 
Bobil podshosi Nabonid ajdodlari barpo etgan saroy va ibodatxona 
imoratlarning mahobatini ommaga ko‘rsatish maqsadida ularning 
qoldiqlarini qazib ochgan. 
Yevropada o‘yg‘onish davrida (XIV asr oxiri – XVI asr) qadimgi 
osori atiqalar va antik davr madaniyati, tasviriy san’ati namunalariga 
qiziqish boshlangan. Uyg‘onish davri haykaltaroshlari, rassomlari 
antik davrda yashab o‘tgan hamkasblarining ijod namunalari ta’sirida 
va hatto ularga taqlid qilgan holda o‘zlarining asarini yarata boshlagan. 
Natijada o‘sha davr jamiyatining nufuzli tabaqasi vakillari orasida 
qadimgi dunyo, ayniqsa, antik davrga oid osori atiqalarning asl 
nusxasini to‘plash va ularni “kolleksiya” qilish ishlari boshlanib ketgan. 
XVII asrga kelib bu sohada dunyoviy bilimlar muhim o‘rin tuta 
boshlaydi. Yevropaning ilg‘or ilmiy jamoatchiligi moddiy manbalarni 
izlash va ularni o‘rganishga kirishadi. Ilmiy yutuqlarga erishish 
maqsadida yodgorliklarda qazishma ishlarini tashkillashtira 
boshlaydilar. XVIII asrda Vezuviy vulqoni tagida qolib ketgan 
Pompey va Gerkulanum shaharlarining xarobasi ochilib, arxeologik 
qazishma usuli shakllana boshlangan. 
XVIII asrda ilmiy tahlil qilishga qaratilgan dastlabki fundamental 
tadqiqot ishlar vujudga kelgan. Iogann Iahim Vinkelmanning ilmiy 
ishlari shunday tadqiqotlardan biri bo‘lib, uning “Qadimgi san’at tarixi” 
(1762) va “Antik davrining noma’lum yodgorliklari” (1767) kabi asarlari 
antik davri tarixiga oid materiallarni ilmiy o‘rganishga asos solib, 
Yevropada klassik arxeologiya fani taraqqiyotida muhim iz qoldirgan. 
XIX asrda amalga oshirilgan muhim kashfiyotlar arxeologiya 
fanida ilmiy bilimlarning shakllanishini boshlab beradi. Asr boshida 
Jak Fransua Shampalyon Rozettadagi toshlarga bitilgan ieroglif 
yozuvlarni o‘qishga muvoffaq bo‘lib, Qadimgi Misr yozma merosini 

---

14 
o‘rganishda o‘zining ulkan hissasini qo‘shadi. 1840-yillarda 
Mesopotamiyada arxeologik tadqiqot ishlarida boshlanadi. Unda 
ingliz arxeologi Ostin Henri Leyard Frot daryosi bo‘yidagi tepalikda 
qazishma ishlar olib borib, qadimgi saroy xarobasini va Nineviyadagi 
Ashshurbanipalning barelefli tasviri, haykallar, mixxat yozuvda 
sopolga bitilgan hujjatlar saqlangan kutubxonani ochib o‘rgangangan. 
Arxeologiyada ilmiy bilimlar ko‘lamining o‘sishida fransuz olimi 
Jak Bush de Pertning hissa katta. 1837–1846-yillarda tosh davriga 
oid yodgorliklarni o‘rgangan tadqiqotchi “Keltlar va to‘fongacha 
qadimiyat” nomli asarida tosh qurollarining yasalish usuliga ko‘ra 
tosh asrini alohida paleolit va neolit davrlariga ajratadi. 
XIX asrning ikkinchi yarmida arxeologiya fani sohasida 
olamshumul kashfiyotlar amalga oshiriladi. Genrix Shliman Troya 
shahri xarobasi (1870–1873-yillar) va Mikendagi podsholar qabrida 
qazishma olib borgan. Ayniqsa, ulardan hukmdor Agamemnon dafn 
etilganligi taxmin qilingan qabrning (1876) o‘rganilishi arxeologiya 
fanining o‘z davridagi muhim yutug‘i edi. 
O‘rta Osiyo arxeologiyasiga qiziqish XIX asrning ikkinchi yarmida 
boshlangan. Chor Rossiya tomonidan bosib olingandan so‘ng, bu yerga 
tashrif buyurgan ziyolilar orasida o‘lkaning moddiy madaniyatiga 
qiziquvchi olimlar ham bor edi. Sharqshunos va havaskor olimlardan 
V.V.Bartold, V.A.Jukovskiy, N.I.Veselovskiy, A.L.Kun, V.L.Vyatkin, 
I.T.Poslavskiy, N.P.Ostroumov va boshqalarning o‘lka tarixini 
o‘rganishdagi xizmati beqiyos. Ularning vatanimiz tarixini o‘rganish 
yo‘lida olib borgan amaliy faoliyatida mahalliy aholi vakillari 
orasidan chiqqan Akrom Asqarov, Mirza Abdulla Buxoriy, Abu Said 
Maxsum kabi qadimgi tarixga qiziquvchi kolleksioner, havaskor 
o‘lkashunoslarning ko‘rsatma va maslahati muhim ahamiyatga ega 
bo‘lgan. 
Turkiston o‘lkasidagi manzilgohlarda dastlab arxeologik 
qazish ishlari sharqshunos olim N.I.Veselovskiy tomonidan amalga 
oshirilgan. U 1883-yilda Afrosiyobda to‘rt oy mobaynida yuzdan 
ortiq joyda kichik hajmli qazishmalar olib borgan. 1884-yili 
To‘ytepa shahri yaqinidagi Ulkanto‘ytepa yodgorligida uch kun 
mobaynida arxeologik qazishmani amalga oshirgan. Uning 

---

14 
qazishmalari arxeologik ilmiy me’yorlarga asoslanmagan bo‘lsa- 
da, o‘z davrining muhim tadqiqot ishi hisoblanar edi. Ayniqsa, 
tadqiqotchining o‘sha davrda yaratgan Afrosiyob topografik xaritasi 
hozirgacha ahamiyatini yo‘qotmagan. 
1895-yilda sharqshunos olim V.V.Bartold rahbarligida o‘lkaning 
qadimgi tarixi va madaniyatini o‘rganishga qaratilgan “Turkiston