Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

Arxeologiya manbalari. Kishilik jamiyatining taxminan 3 mln 
yildan ortiq tarixining atigi yuzdan 0,02 % qismi yozuvli davriga 
to‘g‘ri keladi. Insoniyatning yozuvsiz davrdagi tarixini o‘rganishda 
moddiy ashyolar asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Dunyodagi 
ko‘pchilik xalqlar yaqingacha yozuvni bilmagan. Ularning o‘tmish 
tarixini faqat moddiy manbalar asosida o‘rganish mumkin. 
Arxeologiya insoniyatning ibtidoiy davr tarixini to‘liq, keyingi 
davrlarining yozma manbalar ochib bera olmaydigan masalasini 
o‘rganishga asoslangan fandir. Qadimgi va qisman o‘rta asr yozma 
manbalari tarixnining ayrim tomonlarini, xususan, ijtimoiy-siyosiy 
hayotini yoritish imkoniyatiga ega. Insoniyat tarixning ijtimoiy- 
iqtisodiy va madaniy sohasining ko‘pgina asalalari mavjudki, 
ularni faqat moddiy manbalar asosida qayta tiklash mumkin. 
Moddiy manbalarning ikki turi ajralib turdi. Birinchisi, qazilma 
odamlar va hayvonlarning suyagi hamda o‘simliklarning qoldig‘idan 
iborat tabiiy manbalar. Ularni paleoantropologiya, paleozoologiya 
va paleobotanika fanlari tomonidan o‘rganiladi. Tabiiy manbalar 
antropogonez jarayoni, eng qadimgi davr faunasi, florasi va ular 
asosida shakllanadigan xo‘jalik xususiyatini o‘rganishga xizmat qiladi. 
Moddiy manbaning boshqa bir muhim turi insoniyat tomonidan 
yaratilgan moddiy ashyolar, ya’ni narsalardir. Ular ilk paleolit davriga 
oid oddiy tosh qurolidan tortib, mahobatli qurilish imoratlari, ishlab 
chiqarish inshootlari, turli xildagi narsalar yoki yuksak mahorat 
va estetik did bilan ishlangan amaliy san’at namunalari-yu hamda 
boshqa moddiy ashyolardan iborat. 
Arxeologiyada moddiy manbalarning sinonimi sifatida “yodgorlik” 
atamasi ham qo‘llaniladi. Yodgorlik so‘zi tosh davri makonlari, qishloqlar, 
qabr-qo‘rg‘onlar, shahar xarobalari, yerning ustki qismida saqlanib 
qolgan me’moriy obidalar va boshqalarga nisbatan ishlatilsada, insoniyat 
tafakkurining mahsuli bo‘lgan barcha moddiy ashyolarni ham ifodalaydi. 

---

6 
Moddiy manbalar joylarda olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida 
to‘planadi. Tadqiqot ishlari maxsus ilmiy muassasalar: arxeologiya 
ilmiy-tadqiqot instituti, oliy o‘quv yurtlarning arxeologiya kafedrasi 
va ilmiy muzeylari tomonidan amalga oshiriladi. Arxeologiya 
qidiruv, qazishma va nazorat ishlari maxsus vakolatga ega 
bo‘lgan muassasalar tomonidan amalga oshirish O‘zbekiston 
Respublikasning “Arxeologiya merosi obyektlarini muhofaza 
qilish va ulardan foydalanish” to‘g‘risidagi Qonunining 20-moddasida 
qat’iy belgilab qo‘yilgan. Tadqiqot ishining vazifasi ma’lum yodgorlik 
yoki yodgorliklarni o‘rganib, aniqlangan moddiy manbalar asosida 
mahalliy hududning tarixini yoritib berishdan iborat. 
Arxeologiya bir qancha tarixiy fanlar bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, 
kishilik jamiyati tarixini o‘rganishda ularning ma’lumotiga tayanadi. 
Ulardan etnografiya – ibtidoiy davr tarixini tiklashda, turli ijtimoiy, 
iqtisodiy, madaniy taraqqiyot bosqichida bo‘lgan xalqlarning moddiy 
va ma’naviy madaniyatini o‘rganadi; 
antropologiya – odamlarning jismoniy qiyofasi, uning o‘zgarib 
borishi va tarqalishini o‘rganadi; 
geologiya – yer qatlamlarining vujudga kelishi va tuzilishini o‘rganadi; 
geografiya va uning bo‘limi paleogeografiya – qadimgi davr atrof 
muhitining rivojlanish xususiyatlarini o‘rganadi; 
demografiya – aholi soni va ularning o‘sib borishi, tug‘ilish va 
o‘sish darajasini o‘rganadi; 
paleobotanika – qadimgi o‘simliklar turining xilma-xilligini o‘rganadi; 
paleozoologiya – fauna populyasiyasiga asoslangan bo‘lib, 
qadimgi hayvonot dunyosining tarkibini o‘rganadi. 
Shuningdek, arxeologiyada ximiya va fizika, matematik statistika, 
informatika fanlari yutug‘idan ham foydalanadi. 
Arxeologiya tarkibida bir necha yordamchi tarmoq fanlar 
mavjud. Sfragistika – (yun. muhr) muhrlar (qoliplar) va ularning turli 
narsalardagi izini o‘rganuvchi yordamchi tarix fani. Gliptika – (yun. 
o‘yib yozmoq, naqsh solmoq) qimmatbaho va yarim qimmatbaho 
toshlarga naqsh solish bo‘yicha amaliy-bezak san’atining bir 
ko‘rinishi. Torevtika – (yun. metallga bo‘rtma (relyef) solingan naqsh) 

---

7 
metall buyumning sirtiga o‘yib, yoki bosib naqsh solish san’ati. 
Numizmatika – (yun. tanga) tanga zarb qilish va pul muomalasini 
o‘rganadigan yordamchi tarix fani. Epigrafika – (yun. yozuv) 
qattiq (tosh, metall, sopol) narsalarning sirtiga bitilgan yozuvning 
mazmuni, shaklini o‘rganadigan hamda ularning ma’lum davrga va 
madaniyatga mosligini tasniflovchi yordamchi fan.