Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

Sarazm madaniyati. Sarazm Zarafshon daryosining yuqori 
oqimida eneolit va bronza davrlarida faoliyat yuritgan madaniyat. 
Sarazm Samarqand shahridan 30 km sharqda Panjikent shahri 
yaqinida joylashgan o‘nta kichik tepaliklardan iborat manzilgoh. 
Manzilgohning quyidagi eneolit (Sarazm I, II) va bronza (Sarazm III, 
IV) davrlariga oid quyidagi to‘rta bosqichi ajralib turadi: 
Sarazm I mil. avv. 3500 – 3300-yillar. 
Sarazm II mil. avv. 3200 – 2900-yillar. 
Sarazm III mil. avv. 2900 – 2700-yillar. 
Sarazm IV mil. avv. 2700 – 2000-yillar. 

---

88 
Qadimgi dehqonlarning zimmasida dehqonchilik xo‘jaligini 
yuritishdan tashqari kundalik hayot ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan 
metall zaxirasini izlab topish vazifasi turgan. Turkiston tog‘ 
tizmasidagi metall konlari geoksurlik dehqonlarning Zarafshonning 
yuqori oqimiga ko‘chib kelib joylashishiga sabab bo‘lgan. 
Sarazm manzilgohining pastgi qismidagi madaniy qatlamidan 
guvala va paxsadan barpo qilingan ikki va uch xonali uy-joylarning 
o‘rni aniqlangan. Atrofi yupqa devor bilan o‘rab olingan alohida 
hovlilarda yashash xonasi, oshxona va xo‘jalik xonalari o‘rin olgan. 
Yashash xonalarining ichkarisida o‘choqlar mavjud. Shunga o‘xshash 
o‘choqlar Geoksur vohasidagi Anov II bosqichiga oid yodgorliklarda 
ham uchraydi. 
Sarazm mazilgohining quyi qatlamda uy-joy imoratlari bilan 
birgalikda atrofi tosh aylantirib terilgan (diametri 10 m) o‘ziga xos 
dafn inshooti aniqlangan. Undagi mayitlar gujanak holda yotqizib 
ko‘milgan. Bunday dafn inshooti O‘rta Osiyoning o‘troq dehqonchilik 
madaniyatlarida kuzatilmaydi, bu odat nisbatan keyingi davrga oid 
Afanasyev madaniyati aholisi orasida tarqalgan. 
Qabr atrofiga aylantirib tosh terish odati qadimgi xalqlar 
dunyoqarashida quyosh kultini aks ettirgan. Olov qadimgi xalqlar 
e’tiqodi-da quyoshning farzandi yoki uning yerdagi timsoli 
hisoblangan. Qadimgi Sharqning ilk sivilizatsiyasi markazlari 
ibodatxonasida olovning ahamiyati yoki quyosh bilan bog‘liq 
unsurlar yuqori o‘rin egallagan. 
Qabr inshooti (eneolit) 

---

89 
Zarafshonning yuqori oqimidagi yerlarga qadimgi davrdan 
janubdan o‘troq dehqon jamoasi va shimoldan ko‘chmanchi 
chorvador aholi a’zolari kelib joylasha boshlagan. 
Sarazmning ikkinchi (Sarazm II) bosqichida manzilgohida 
qo‘shimcha uy-joy imoratlari qurilib, uning maydoni ancha kengayadi. 
Bu davriga oid madaniy qatlamidan 8 ta mahalla aniqlanib, ulardan 
36 ta uy-joy imoratining o‘rni ochilgan. Mahallalar o‘zaro ko‘chalar 
bilan ajralib turgan. Alohida oilalarga tegishli hovlilar yashash va 
xo‘jalik qismlaridan tashkil topgan. Ayrim hovlidagi xonada aylana 
o‘choq joylashgan bo‘lib, ulardan ibodat maqsadlarida foydalanilgan 
bo‘lishi mumkin. Imoratlarning qurilishida paxsa, guvala, ayrim 
hollarda to‘g‘ri to‘rtburchak xom g‘isht ishlatilgan. Devorlar somonli 
loy suvoq qilinib, sirtiga rang-tasvirlar chizilgan. 
Sarazm madaniyati xo‘jaligining asosini dehqonchilik, chorva- 
chilik, to‘qimachilik tashkil etgan. Dehqonchilikda arpa, bug‘doy 
ekilgan. Bog‘dorchilik ekinlari to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlar 
uchramaydi. Chorvachilikda qo‘y va echki boqilgan. 
Manzilgohning ilk bosqichga oid madaniy qatlamidan misdan yasal- 
gan uzun sopli xanjar va qalin uchli uzun to‘g‘nagich topilgan. So‘nggi 
eneolit davrida misdan yasalgan buyumlarning soni va turi ko‘payadi. 
Misdan yasalgan ikki tig‘li xanjar, pichoq, qarmoq, bigizlar topilgan. 
Topilmalar orasida metall eritish qozoni – tigel bo‘laklari ham uchraydi. 
Sarazm madaniyatining ikkinchi bosqichida Sharqiy Turkiston tog‘idagi 
mis konlari asosida metall hunarmadchiligi rivojlanadi. Toshdan 
urchuqbosh, kelitosh, yorg‘uchoq va boshqa xo‘jalik buyumlari yasalgan. 
Sarazmning quyi qatlamidan topilgan (Sarazm I) sopol buyumlari 
qo‘lda yasalgan. Ularning sirtiga qizil va qora rangli bo‘yoqda 
geometrik naqsh chizilgan. Bunday sopollar namunasi Geoksur 
vohasining Anov II bosqichiga oid madaniy qatlamida ko‘p uchraydi. 
So‘nggi eneolit (Sarazm II) sopollari qo‘lda yasalib, ikki tomonlama 
silliqlangan. Sopollarning sirtiga naqsh chizish an’anasi davom 
etadi. Naqshlar sarg‘ish rangli tag ustidan qizil va qora bo‘yoqda 
chizilgan. Bu bosqichda nashsiz sopollar ham yasalgan. Shuningdek, 
Kaltaminor madaniyatiga xos dumaloq tagli sopollar ham topilgan. 

---

90 
Kulolchilik charxida yasalgan sopol parchasining kam sonli nusxalari 
uchraydi. Bunday sopollar ayrim tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra 
Belujistondan keltirilgan. 
Sarazmning so‘nggi eneolit davri madaniy qatlamidan topilgan 
urchuqbosh nusxalari to‘qimachilik hunaridan guvohlik beradi. Bu 
davrda mato jundan to‘qilgan. Urchuqboshlarda jun kalava egirilgan. 
Zarafshonning yuqori oqimida eneolit davrida yashagan aholi 
vakillari moddiy topilmalarning guvohlik berishiga qaraganda 
Geoksur vohasi, Kaltaminor, Afanasyev madaniyati aholisi va 
Belujuston madaniyatlari bilan o‘zaro madaniy aloqada yoki genetik 
yaqinlikka ega bo‘lgan. Bu davrda O‘rta Osiyoning qolgan joylarida bu 
neolit davri o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shakllariga ega bo‘lgan mahalliy 
madaniyatlar faoliyati yuritayotgan edi.