Milliy universitetining jizzax filiali amaliy matematika fakulteti

3. Iste’mol talabini pronozlash. 
 Makrodarajada qisqa va o‘rta muddatli prognozlashda iste‘mol talabi (IТ)ni 
modellashtirish ustivor o‘rin egallaydi. Chunki, IТ YaIMning katta qismini 
belgilaydi, ishlab chiqarish strukturasiga, narxlarning umumiy darajasi 
(inflyatsiya)ga, iqtisodiyotning turli sektorlaridagi narxlarning dinamikasiga ta‘sir 
ko‘rsatadi. IТning makroiqtisodiy funksiyasi aholi talab qiluvchi tovar va xizmatlar 
hajmining talabini belgilovchi asosiy omillarga (aholining sofixtiyoridagi 
daromadi, narxlar darajasi, jismoniy shaxslarga soliqning darajsi, kredit 
stavkalarining o‘zgarishi) bogliqligini ko‘rsatadi.
Iтning funksiyasi umumiy holda quyidagicha bo‘ladi:
C
n
k ( 
Ц, Д
0
, Д 
1
, Д 
1
,КР,И, ПР),
Bu yerda:
S- boyliq (yoki real kassa qoldiqlari), import haridi, % stavkasi samarasi 
orqali talabga ta‘sir etuvchi narxlar darajasining o‘zgarishi;
D
0
-joriy shaxsiy ixtiyoridagi daromad (ish haqi, renta, % dividend, transport 
to‘lovlari va boshqalar),%;
D
-1
-o‘tgan yilgi daromad (shaxsiy boylik hajmi, likvidli qoldiqlar hajmi, 
yashash joylari bilan ta‘minlanganlik);
D
k1
-kelgusida kutilayotgan daromadlar (kutilayotgan inflyatsiya yoki 
deflyatsiyani hisobga olgan holda real daromadlar);
KR- iste‘molchilarning kredit qarzlari;
I-jismoniy shaxslarga soliqning darajasi;
PR-kredit % stavkalarining o‘zgarishi.
Uzoq muddatli modellarga aholi sonini yoki jinsiy strukturasini o‘zgarishi 
omilini qo‘shish mumkin.
Qisqa muddatli prognozga Keynscha variantdan foydalanish mumkin:

---

C
n
qf(D
0
),
Ya‘ni o‘zgarmas narxlarda qisqa muddatli davrda IТ faqat joriy yildagi 
shaxsiy ixtiyoridagi daromadga bog‗liq bo‘ladi.
Тurli davlatlarda milliy iqtisodiyot ko‘rinishiga va boshqaruvda 
qo‘llaniladigan nazariy tamoyillarga qarab bir-biridan omillarning to‘plami bilan 
farqlanuvchi shaxsiy iste‘mol xarajatlari (shaxsiy iste‘mol) modeli yoki IТ modeli 
ishlab chiqiladi.
Misol sifatida AQShda ishlab chiqilgan makroiktisodiy chiziqli modelni 
qo‘rish mumkin:
Sq0,47+0,999S
-1
+0,17U
-1
-7,134 RS,
Bu yerda: S-shaxsiy iste‘mol, mlrd. Dollar (o‘zgarmas narxlarda);
S
-1
-o‘tgan (bazis) yildagi shaxsiy iste‘mol;
U
-1
-bazis yildagi MD;
RS-shaxsiy iste‘mol tovarlarining narxlar indeksi.
AQShning deyarli barqaror yuqori rivojlangan tizimida Mdning o‘sishi 
oddiy ekstrapolyatsiya usuli orqali MD trendidan foydalanishi bilan aniqlanadi va 
u yetarlicha mavjud omil bo‘lib chiqadi.