Milliy universitetining jizzax filiali amaliy matematika fakulteti

  
4. Milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasini prognozlash. 
Resurslarni 
taqsimlashning 
strukturaviy 
xususiyatlari 
ehtiyojlarning 
tuzilmaviy xususiyatlari kabi ko‘p tarmoqli tuzilmalar orqali makroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlar o‘zgarishida ifodalanadi.
Shunday qilib, milliy iqtisodiyot tuzilmasi pronozining roli aloxida 
natijalarni olish kabi umumiqtisodiy va tarmoq prognozlari orasidagi, shuningdek, 
resurslar va extiyojlar prognozining tarmoqdagi bo‘lagi bilan milliy iqtisodiyot 
rivojlanishi umumiy prognozi o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni ochib berishidan iborat.
Тuzilmaviy
prognozlashda
turli
usullaridan
foydalaniladi:
kombinatsiyalashgan prognozlash, ekspert baxolash, ekonometrik modellar, 
ssenariy usuli, IMM, shu jumladan, ТABni ishlab chiqish usuli.

---

«Makroiqtisodiyot» kursidan ma‘lumki, ТAB asosida V.V.Leontev ishlab 
chiqqan «Хarajatlar-ishlab chiqarish» usuli yotadi.
«Хarajatlar -ishlab chiqarish» usuli istiqboliga prognozni mamlakat SES 
umumiy muvozanati tenglamalar sistemasi sonli yechimining natijasi ko‘rinishida 
ifodalanishidan kelib chiqadi.
Bu tenlamalar sistemasi har bir tarmoqning ishlab chiqarilgan oraliq 
maxsuloti va belgilangan hajmdagi yakuniy maxsulot ishlab chiqarishni ta‘minlash 
uchun ketgan xarajatlarni aniqlash imkonini beradi.
Тenglamalar quyidagi ko‘rinishga ega: xi ai1x1 ai2x2 .... 
ain xn Yi 
Yoki umumiy ko‘rinishda:
x
i 
Y
i 
,
Bu yerda: x
i
-,berilgan tarmoqning (i-) yalpi ishlab chiqarish hajmi; a
ij
-to‘gri 
xarajatlar koeffitsiyentlari, ya‘ni (j) tarmoq mahsulotlarini ishlab
chiqarish uchun (i) tarmoq oraliq mahsulotlarining harajat me‘yolari;
Y
i
-berilgan (i-) tarmoq mahsulotining yakuniy noishlab chiqarish iste‘moli 
(talab).
Agar
barcha
tarmoqlarning
mahsulotlariga
talab aniqlangan
(prognozlangan) bo‘lsa, retrospektiv tahlil asosida olingan bevosita 
harajatlar 
koeffitsiyentlari 
(texnologik 
koeffitsiyentlar)dan 
foydalanib, 
tarmoqlarning oraliq mahsuloti va mos ravishda yalpi mahsuloti hajmini hisoblash 
mumkin. Lekin, texnologiyalarning rivojlanishi (FТТ) ishlab chiqariladigan 
mahsulot birligiga yoqilgi-energetika va material resurslar harajatini pasaytirishi va 
progressiv xom-ashyo va materiallarga, jamlovchilarga sxema va uzellarga 
o‘tishga imkon berishini ko‘zda tutib, prognoz hisob - kitoblarda turli 
variantlardagi FТТ prognozi natijalarini hisobga olish zarur.
Ma‘lumki, ТAB natural va qiymat ko‘rinishida ishlab chiqiladi. Qiymat 
ko‘rinishidagi ТAB va qiymat ko‘rinishidagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar 
orasidagi bogliqlikni belgilashda, ya‘ni tarmoqlarning ishlab chiqarish hajmi 
n
j
i
j
ij
x 
a 
1
,

---

ma‘lumotlari bilan quyidagi ko‘rsatkichlar o‘rtasida ob‘ektiv qiyinchiliklar 
mavjud:
- 
tarmoqlar daromad va harajatlarining prognoz balansi;
- 
aholi daromadlari va harajatlarining prognoz balansi;
- 
iqtisodiy tizimda normal takror ishlab chiqarish jarayonini ta‘minlash 
uchun zarur pul massasi hajmi; - davlat byudjeti.
Asosiy qiyinchiliklar shundaki, prognozni shakllantirishning asosi bo‘lgan 
moliyaviy hisobot ma‘lumotlari har xil turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi 
xo‘jalik tarmoqlari bo‘yicha tuziladi, ТAB esa «sof» tarmoq prinsipiga ko‘ra, ya‘ni 
matritsa ustunining har bir qatorida bir turdagi mahsulot bo‘yicha tuzilgan. «Sof» 
tarmoq bo‘yicha bogliqliklarni aniqlash juda muhim, chunki u ishlab 
chiqaruvchilarning moliyaviy ta‘minlanganligini va aniq turdagi resurslarning 
takror ishlab chiqarishlishini baholash, byudjet va aholi uchun resursni ishlab 
chiqarishdan daromadni baholash imkonini beradi.

---