Ministrligi

 
 
63

---

4. Qarım-qatnastı shólkemlestiriwde miynet háreketiniń ornı 
Tálim oraylarında oqıwshı miynet háreketi menen óz qábilet 
hám ziyrekligin kórsetedi. Miynet - jas áwladtı joqarı sanalı, erkin 
pikirley alatuǵın, minez –qulqın kórsetiwshi, kásiplik qábiletlerdi 
oyatatuǵın tárbiyalıq basqıshtıń eń áyyemgi hám sınalǵan úskenesi 
bolıp tabıladı. Oqıw miyneti hám sociallıq paydalı miynet, oqıwshı 
shaxsına jaqsı tásir etedi, bul eki háreket birligi balanı fizikalıq 
jaqtan shınıqtıradı hám belsendiliklestiredi, qulıq bekkemligin 
támiyinleydi, jetekshi hám izleniwsheń etip qáliplestiredi. Solay 
eken, oqıtıwshı oqıwshılar menen qarım-qatnastı olardıń miynet 
súyerligi yaki jalqawlıǵına qarap ta belgilese boladı. Tálim 
oraylarında balalardı dáslepki jasınan baslap miynecúyiwshilik 
ruwxında, miynetke muhabbat hám miynet qılıwshılarǵa húrmet 
ruwxında tárbiyalawda ózara qarım-qatnastıń ornı úlken. Tálim 
oraylarında oqıwdıń ózi de miynet. Qarım-qatnastan maqset, tálim –
tárbiyalıq hárekette tabıslarǵa erisiw ushın ol miynet tárbiyası menen 
baylanıslı alıp barıwı kerek.
5. Qorqıw hám talqılawǵa tiykarlanǵan qarım-qatnas usılı 
Bunday qarım-qatnas usılına, ádette, jas, tájiriybesiz oqıtıwshılar 
túsip qalıwı múmkin. Usı usıl tiykarında baslanǵan qarım-qatnas, 
kóbinese, oqıwshılardı tez-tez eskertiw, olardı qattıqollıq penen 
tárbiyalawǵa háreket qılıw, oqıtıwshı jaqtırmaǵan oqıwshılar 
háreketin qadaǵan etiw halında alıp barıladı. Oqıwshılar 
belsendilikligi, jetekshiligi biykar etiledi. Nátiyjede, oqıtıwshı 
menen oqıwshılar arasında kóz ilmes qarama-qarsılıqlar payda 
boladı.
Qarım-qatnas basqıshındaǵı usı qarama – qarsılıqlar 
oqıwshılarda óz túsiniklerine muwapıq payda bolǵan dáslepki 
sıpatlar menen oqıtıwshınıń oqıwshılarǵa qoyatuǵın talaplar hám 
olardı orınlaw imkaniyatları arasında qarama-qarsılıqlardıń kelip 
shıǵıwınan payda boladı. Bazıda oqıwshınıń sanası menen minezi 
bir-birine muwapıq kelmewinen, yaki oqıtıwshınıń oqıwshılar 
menen jas ózgesheliklerin, peyli, xarakteri, qızıǵıwshılıkları, 
fizikalıq ruwxı hám fiziologiyalıq tárepten salamatlıǵın bilmewi 
aqıbetinde 
qarama-qarsılıqlar 
kelip 
shıǵadı. 
Qarım-qatnas 
basqıshındaǵı usı qarama-qarsılıqlardı joq etiw tiykarınan 
oqıtıwshınıń ózi qızǵın háreket alıp barıwı, ustaz oqıwshılar 
64

---

tájiriybelerden paydalanıwı, kerek bolǵanda, tartınbastan olardan 
járdem sorawı maqsetke muwapıq boladı.
Oqıwshılar tálim –tárbiya barısında milliy hám ulıwmainsanıylıq 
qádiriyatlardı, ádep-ikramlılıq normalardı ózlestiredi. Oqıwshı eń 
jaqsı insanıy 
pazıyletlerdi, 
ádep-ikramlılıqtı, 
qarım-qatnas 
mádeniyatın, tiykarınan oqıtıwshı tımsalında ańlap alıwın umıtpaslıq 
kerek. 
Oqıwshılar jámiyetinde oqıtıwshılar menen ózara 
múnásibetler insanıylıq principlerge tiykarlanadı. Olar, ádette, eki 
túrli bolıp biri rásmiy, ekinshisi rásmiy emes qarım-qatnas delinedi.
Rásmiy qarım-qatnas múnásibetleri Ózbekstan Respublikasınıń 
Nızamları, direktiv hújjetlerine tiykarlanadı.
Rásmiy emes qarım-qatnas pedagogikalıq etika hám estetikanıń 
nızamlıqlarına hám oqıtıwshı ádebine tiykarlanadı hám ortalıqtıń hár 
bir aǵzası tárepinen ixtıyarıy túrde orınlanadı. Qarım-qatnas ádebi 
psixologiyalıq nızamlılıqlar, ádep normaları, talapları hám de 
oqıtıwshılar ortalıǵınıń pikiri tiykarında basqarıladı.
Sociallıq múnásibetler kóleminiń keńeyiwi oqıtıwshıdan ósip 
kiyatırǵan jas áwladtı júdá quramalı qásiyetke iye múnásibetler 
barısında hár tárepleme tereń bilimge iye, barkamal insan qılıp 
tárbiyalaw wazıypasın qoymaqta. Psixologiyalıq, intellektual hám 
fiziologiyalıq tárepten saw-salamat ortalıqta bekkem tárbiyalanǵan 
insan turmıslıq qarama-qarsılıqlar, tiykarınan buzǵınshı ideyalar 
tásirine túsip qalıw, salamat emes turmıs keshiriw hám nızamǵa 
tiykarlanbaǵan is-háreketlerdi ámelge asırıwdan ózin uslap qala 
aladı. Sonday-aq, shaxstıń aqlıy qábiletke iye ekenligi jámiyet 
social-ekonomikalıq rawajlanıwın támiyinlewshi tiykarǵı derek.
Ózbekstan Respublikkasında demokratiyalıq hám huqıqıy 
jámiyet qurılıp atırǵan sharayatta jas áwladtıń ózbetinshe hám erkin 
pikirley alıwı júz berip atırǵan waqıya hádiyselerge jeke múnásibetin 
bildiriwge imkan beredi. Sociallıq barlıqta keship atırǵan 
ózgerislerge qarata jeke belsendilikligin kórsetiwshi tiykarǵı 
qásiyetleriniń biri. Qalaberse, erkin pikir iyesi bolǵan shaxs óz 
imkaniyatları, qábiletin erkin bayan ete aladı. Tálim tarawında alıp 
barılıp atırǵan reformalardıń hám tiykarǵı maqseti erkin, ózbetinshe 
pikirge iye bolǵan barkamal shaxs hám tájiriybeli qánigelerdi 
tárbiyalap ósiriwden ibarat.
65

---

Usı ullı juwapkershilikti talap qılıwshı wazıypalar oqıtıwshılar 
moynına jáne de úlken juwapkershilikti júkleydi. Pedagogikalıq 
sheberlik bolajaq oqıtıwshılarda jas áwlad tálim – tárbiyası ushın 
juwapkershilik tuyǵısın qáliplestiredi.Oqıtıwshı bunday quramalı 
wazıypalardı ámelge asırıwshı, mámleket hám jámiyettiń isenimli 
wákili bolıp tabıladı.Oqıwshılar ortalıǵın birlestiriwshi klassta tálim-
tárbiyalıqbarısta shólkemlestiriw hám basqarıwda oqıtıwshınıń 
bilimi, pedagogikalıq sheberligi hám psixologiyalıq qásiyetleri ashıq 
kórinedi.Dáslep, oqıtıwshı hám oqıwshılar arasında ózara birge 
islesiw hám bir-birine isenim tuyǵıları bolıwı hám de oqıtıwshı óz 
kásiplik bilimlerinen tıs basqa oqıw pánlerin hám puxta iyelegen 
bolıwı kerek.
Sonıń menen, klass ortalıǵın basqarıw- pedagogikalıq jámiyet, 
ata-analar aldında oqıtıwshınıń abıroy itibarı qay dárejede ekenligin 
kórsetiwshi derek.Oqıtıwshınıń ádep-ikramlılıq dárejesin, bilimin 
qarım-qatnas tiykarında klass ortalıǵın basqarıwda erisilip atırǵan 
jeńisleri belgileydi.Ádette, oqıtıwshılardıń xarakteri, individual 
qásiyetine qarap: jetekshi, dóretiwshi, jetekshi bolmaǵan, óz pikirine 
iye bolmaǵan, barlıq jumıslarǵa biyparq qarawshılar taypasına 
ajıratıladı. Pedagog hám psixolog alımlardıń kóp jıllıq ilimiy 
izleniwleri, baqlawı hám ilimiy tájiriybesine tiykarlanǵan halda 
oqıtıwshılardıń basshı sıpatında klass ortalıǵın basqarıwda 
qollanatuǵın qarım-qatnas usılları tómendegishe bayanlanadı: 
1.Avtoritar usılda háreket kórsetiwshi oqıtıwshılar.
2.Demokratiyalıq usılda háreket kórsetiwshi oqıtıwshılar.
3.Liberal usılda háreket kórsetiwshi oqıtıwshılar.