Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

(chigil, arg‘u, barsag‘on, uyg‘ur), o‘g‘uz va qipchoq qabilalari tillari. 
Turklarning tillari doimo qiyosga asos rolini o‘ynaydi va qiyosga asos 
bo‘lgan lingvistik fakt o‘g‘uz va qipchoq qabilalari tillariga qiyoslanadi. Jumladan, 
fonetik jihatdan turklarda so‘z boshida kelgan «y» o‘g‘uzlarda va qipchoqlarda 
«nun» yoki «j» bilan almashadi: yelkin - yelkin «musofir», yinju - jinju 
«marvarid», yilig‘ - ilig‘ «iliq». Turklardagi so‘z boshida kelgan «m» o‘g‘uz, 
qipchoq, suvorinlarda «b» ga aylanadi: men – ben, mun - bun «sho‘rva». 
Shuningdek, t», «k» kabi jarangsiz tovushlar o‘g‘uzlarda jaranglilashadi: tevay – 
devay “tuya”, ot; o‘g‘uzlarda:, od. Aksincha, turk va boshqa qabila tillaridagi «d» 
o‘g‘uzlarda «t»ga aylantiriladi: bugda - bukta «hanjar», yigda - yikta «jiyda» va 
hokazo. Demak, u qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning poydevorini yaratgan yirik 
allomadir. 
Mutaxassislarga 
yaxshi 
ayonki, 
Yevropada 
XX 
asr 
boshlarida 
lingvogeografiya lingvistikaning tarmog‘i sifatida shakllandi. Aslida uning ildizlari 

---

58 
Mahmud Koshg‘ariyga borib taqaladi. Alloma qabilalar tilining dialektal 
xususiyatlarini yoritib, turkiy tillar dialektologiyasiga poydevor qo‘ygan bo‘lsa, 
turkiy qabilalarning joylashish o‘rni ko‘rsatilgan dialektolgoik xaritani yaratish 
orqali lingvistik geografiya faniga asos soldi. 
Olim fonemalarning yozuvda ifodalanish darajasi, fonema bilan harf 
munosabati, ularning o‘rtasida doimo mutanosiblik bo‘lavermasligi haqida fikr 
yuritadi. Jumladan, unlini ifodalash uchun qo‘llaniladigan U harflar birikmasi 
«qalin-ingichkalik» belgisi bilan farq qiluvchi va so‘z ma’nosini farqlash uchun 
xizmat etadigan bir necha fonemani ifodalashini ko‘rsatadi. Masalan, «o‘t» so‘zida 
qalinroq talaffuz qilinib, «devorda va taxtada bo‘lgan teshik» ma’nosini; yanada 
ingichkaroq talaffuz etilib, «achchiqlik», «o‘t qopchasi» ma’nosini ifodalashi, 
demak, ular har qaysi ma'noda alohida-alohida leksema ekanligini, leksemalarni 
farqlash uchun esa fonema xizmat etayotganini ta’kidlaydi (I, 48). 
Yozuvdagi ana shu kamchilikni mavjud harflarga nuqtalar qo‘yish orqali 
to‘ldirishga harakat qildi. U turkiy tildagi o‘n sakkizta harf haqida gapirib, shunday 
yozadi: bu asosiy harflardan boshqa talaffuzdagina (yozuvda emas) ifodalanuvchi 
yana yettita harf borki, bu tildagi so‘zlar ularsiz yozilmaydi. Bular qattiq talaffuz 
qilinadigan ب (p), arabcha ج (j) – “jim” (bu lug‘atda, ya’ni turkchada kam 
qo‘llaniladi), ز (z) bilan ش (sh) oralig‘ida talaffuz etiladigan ژ (j); arabcha ف (f); 
nuqtali غ (g‘); (7) ق (q) bilan ک (k) oralig‘ida talaffuz etiladigan yumshoq ک (g), 
kofi g‘unna bilan غ (g‘) oralig‘ida hamda ق bilan ن oralig‘ida talaffuz etiladigan 
ng‘ (ң) dir. Bu harflarni talaffuz qilishda turklardan boshqalar qiynaladilar. Bu 
harflar o‘sha [yuqoridagi] harflardek yoziladi, tepasiga nuqta qo‘yilib farqlanadi 
(I,22). 
Turkiy fonemalar bilan arab yozuvidagi grafemalar o‘rtasida katta 
nomutanosiblik mavjudligi, shuning uchun bu yozuv turkiy tillar fonetik 
(fonologik) tizimini to‘g‘ri ifodalay olmasligini ko‘rsatib beradi. Xususan, arab 
yozuvida shunday harflar borki, bu harflar faqat arab tiliga xos bo‘lgan 
fonemalarni ifodalaydi: hech bir turk qabilasi tilida ث harfi (ni ifodalagan tovush) 
yo‘qdir. Itboq harflaridan bo‘lmish ض ص ظ ط harflari (ni ifodalagan tovush) ham 

---

59 
turk tilida yo‘qdir. Shuningdek, bo‘g‘iz tovushlari ifodasi bo‘lmish ح ع
ﻫ
harflari 
ham turklarda yo‘qdir. ىكْکُا ŷkkі so‘zini ىﻫُا ŷhі deguvchilar juda kamdir. ىّكُا ŷkkі 
so‘zini “k” bilan talaffuz qilish qipchoqchadir. Tutantiriq yog‘ochini kanjaklar ا ٰهَج