Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

āzād, tāj, taxt, xasta, xumār (maslik), dushvār, rustā (qishloq), magar kabi. 
4. Arabcha so‘zlar. Arab tili unsurlari bevosita islom dini ta’siri hamda 
fors-tojik tili orqali o‘zlashgan: ajal, āxыr, ādam, asbāb, atrāf, imin (tinchlik), 
hukm, xazina, adl, falak, quvvat, qaysar, vasiyat. 
Asarda sinonimik qatorlar kuzatiladi: ukush-telim (ko‘p), uzaq-alыs-yыraq
(uzoq), el-ulus (el), azmaq-yanshmaq (yanglishmok). Shuningdek, dostonda juft 
so‘zlar ham qo‘llangan: artы-arqasы, ash-su, altun-kүmүsh, ayaq-chanaq (idish),
ichi-tashы, barыm-yoqыm (mol-dunyo), kөz-qulaq, malu tavar (boylik), artuq-
өksүk (ortiq-kam). 
Doston morfologiyasida, bir tomondan, eski turkiy til an’analari saqlangan, 
ikkinchi tomondan, keyinchalik u eski o‘zbek adabiy tilida meyorga aylangan 
morfologik shakllar bilan boyigan. Qaratqich kelishigi -im, tushum kelishigi
ba’zan -g /g‘ qo‘shimchasi bilan ham hosil qilingan: menim, yerig - yerni. Vosita 
kelishigidan unumli foydalanilgan: anin - u bilan, eligin – qo‘li bilan. 
16
Наджип Э. Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века: на материале «Хосрау и Ширин» 
Кутба. – М: Наука, 1979. –С. 48. 

---

78 
Asar tilida chiqish kelishigi -dan/-dәn, -din -dыn, -tin -tыn, jo‘nalish
kelishigini -kә\-qa qo‘shimchalari bilan berilgan: bag‘dan, holimdin, ishkə, 
sahrāqa. Tartib son -nch, jamlovchi son -agu qo‘shimchasi orqali ifodalangan: 
ikagu, uchagu, ikinch.
Fe’lning amaliy shakllarida hozirgi davrda mavjud bo‘lgan qo‘shimchalar
bilan birga qadimgi turkiy tilga xos bo‘lgan -ыg‘lы /-igli, -gan, -mish 
sifatdosh, -u, -yu, -madin ravishdosh affikslari ham qo‘llangan: o‘qыg‘lыlar, 
ko‘rgan, aymish, aytu, o‘ynayu, so‘zlamadin. 
Buyruq-istak maylining I shaxsida (birligi va ko‘pligi) -ay (ayin), -aling, -alim 
(-g‘alim, -g‘aling), III shaxsida -su qo‘shimchalari qatnashgan: -bo‘layin, 
yopaling, baralim, alaling, kelsu. Kelasi zamon fe’li birinchi shaxs bo‘lishsiz 
shakli -man, shart mayli -sa tarzida keladi: kelman, barman, bilman, alsang, 
so‘zlasabiz, baqdisa. Shunday qilib, «Xusrav va Shirin» dostoni o‘zbek adabiy 
tilining o‘g‘uz – qipchoq lahjalarida yaratilgan yodgorlik sanaladi. 
Xorazmiy o‘zbek adabiyotida nomachilik janriga asos solgan san’atkordir. 
Ayni vaqtda she’riyatda ikki tillilikka ham asos solgan so‘z ustasidir. U 
Jonibekning mahalliy beklaridan bo‘lgan Muhammad Xojabekning iltimosiga
ko‘ra hijriy 754, milodiy 1353 yilda mashhur «Muhabbatnoma» asarini yozgan. 
Asar bilan Navoiy ham tanish bo‘lgan. «Muhokamat ul lug‘atayn»da turkiy tilning 
boyligini 
isbotlamoq 
maqsadida 
«Muhabbatnoma»dan misol yeltiradi. 
«Muhabbatnoma»ning 2 ta qo‘lyozma nusxasi ma’lum. Shulardan eskisi uyg‘ur 
yozuvidagi nusxa bo‘lib, Britaniya muzeyida saklanadi. Nusxa Shohruxning 
Hirotdagi sarkardasi Mir Jaloliddin topshirig‘i bilan Bakir Mansur (baxshi) 
tomonidan 1432 yilda Yazd shahrida ko‘chirilgan. O‘nta noma, ya’ni 364 bayt 
berilgan. Arab yozuvidagi ikkinchi nusxa ham Britaniya muzeyida saqlanadi 1508-
1509 yillarda ko‘chirilgan, 474 baytdan tarkib topgan. Asarning arab va uyg‘ur 
yozuvidagi qo‘lyozmalari mavjud bo‘lib, til jihatdan ma’lum darajada farqlanadi. 
Ma’lumki, asar kirish, «Muhammad Xojabek madhiyasi»dan iborat. Ulardan 
keyin esa nomalar yozilgan. Nomalarning tuzilishi ham an’anaviy tartibda: oldin

---

79 
noma, so‘ngra g‘azal, undan keyin masnaviylar berilgan, 3 noma fors-tojik tilida, 
qolgan 8 tasi turkiy tilda yozilgan.
Xorazmiy asarning xalqqa tushunarli bo‘lishi uchun o‘sha davr o‘zbek tili 
imkoniyatlaridan unumli foydalangan. O‘zbek tili boyliklaridan yaxshi
foydalangan shoir omonim so‘zlar vositasida orginal so‘z o‘yinlari hosil qiladi: 
Ashar yeldin sening yelganda ating, 
Quyash yangliq jahonni tutti ating. 
Bo‘yung sarvu sanubartek beling qil, 
Vafo qilg‘an kishilarga vafo qil. 
Asar leksikasida o‘ziga xos xususiyatlar ko‘zga tashlanadi. Unda shunqar,
ukush (ko‘p), asru (juda), uram (ko‘cha), dudaq (lab), qamuq (barcha), qapuq 
(eshik), ug‘an (tangri), uzra, telim (ko‘p), ashnu (avval) singari eski turkiy adabiy 
tilga tegishli leksik birliklar qo‘llanishda bo‘lgan. 
«Muhabbatnoma» XIV asr adabiy tilining yodgorligi bo‘lib, jo‘nalish
kelishigi qo‘shimchasi -ә//nә, -a//na, tushum kelishigi -i, -n -ni, jo‘nalish 
kelishigi -ga, -g‘a, chiqish kelishigi -din, -tin tarzida ifodalanadi: ellinə  (qo‘liga), 
gavharina (gavhariga), nurina (nuriga), tənə (tanga); ko‘nglumi, өzimi, o‘larin, 
sachini, kishilarga, baqmag‘a, la’lingizdin, yiraqtin.
Ravishdoshning -gәch//-g‘ach, istak mayli -әli//alы, shart mayli -sar/sәr 
affikslari bilan shakllanadi: eshitgach, baralы, ketəli, so‘lisar, bo‘lsar. Kelasi 
zamon fe’li - yүr//yur, uning bo‘lishsiz shakli -man affiksi bilan yasalgan: 
yavutman (yaqinlashmayman), unutman (unutmayman), unutman (ko‘tarmayman),
sayrayur, taplayur (egiladi). Taqsim sonlar -ar, sifatdosh -g‘an-gan, ravishdosh -
ban qo‘shimchalari bilan kelgan: birar, ikirar, uchar, qilg‘an, o‘quban.
Ko‘rinib turibdiki, «Muhabbatnoma» asarida XIV asrning oxiri - XV 
asrning boshlarida Xorazm va Movaraunnahrda hukm surgan adabiy til an’anasi 
davom ettirilgan. Shuning uchun unda qipchoq-o‘g‘uz, shuningdek, qarluq lahjasi 
xususiyatlarini uchratamiz.