Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон
Download 1.87 Mb. Pdf ko'rish
|
ADABIY TIL
- Bu sahifa navigatsiya:
- «Muhokamatul lug‘atayn»
|
paykar - gavda, nihon - yashirin, maykada – mayxona, zindaniy, ko‘hsar - tog‘lik,
dardnak, g‘amnak, shahzodai parivash, sayiri falak, dahri fitna. Shuningdek, shoir 23 Навоий ва адабий таъсир масалалари. – Тошкент: Фан, 1968. –Б. 254. 24 Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. –Тошкент: Фан, 1983. –Б. 35. 96 asarlarida bir qancha arabcha so‘z va birikmalar mavjud: bayzo - oq, barq - yashin, vahdat - birlik, sahob - bulut, mutrib – sozanda, alqissa, fadjumla, muqarribin, hadisot, kalimat, mahluqot, mushkilot kabilar. So‘zlashuv nutqiga xos sintaktik qurilmaning muallif gapi bilan kelgan dialog shakli mavjud. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida esa dialog muallif gapisiz qo‘llanadi: Dedi: Qaydinsen ey majnuni gumroh? Dedi: Majnun vatandin qayda ogoh. Kelishik qo‘shimchalari hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi kabidir, lekin ba’zi fonetik variantlariga ega: chiqish asosan -din, -tin tarzida qo‘llanadi: jonondin, yiroqroqtin. Fe’lning masdar shakli -moq, -mak, sifatlarning qiyosiy darajasi -roq,- rak qo‘shimchalari bilan yasaladi: tuzmak, tirguzmak, torroq, buyukrak. Sifatdoshning -g‘uchы, -guchы, -kuchы,-kuchi, ravishdoshning -bon, -ibon qo‘shimchalari mavjud. Navoiy asarlarida g‘arbiy yoki o‘g‘uz tillariga xos bir qancha leksik va grammatik belgilar ham ko‘zga tashlanadi: ev - uy, o‘l – bo‘l, uyumoq – uxlamoq. Morfologiya jihatdan g‘arbiy turkiy tilga xos qo‘yidagi grammatik shakllar uchraydi: -mish ko‘shimchasi bilan o‘tgan zamon sifatdoshi yasalgan: o‘lmisham - bo‘ldim, qilmamish - qilmadi, bog‘lamishmen - bog‘ladim. Hozirgi zamon fe’lining bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllari hozirgi ozarbayjon tilidagi kabi: boruram - boraman, o‘param - o‘paman, qilmam -qilmayman kabilar. Hozirgi zamon fe’lining birinchi shaxs birlik shakli ham o‘g‘uz tillariga xos xususiyatni ifodalaydi. Masalan, aytmon - aytmayman, bilmon - bilmayman, ayirman - ajratolmayman. Xuddi shunday eski ozarbayjan tiliga xos masdarning bo‘lishsiz shakli kuzatiladi: olmamog‘ - olmaslik, urmamog‘ - urmaslik, bermamog‘ -bermaslik singari. Alisher Navoiy «Chor devon», «Xamsa», «Mahbub-ul qulub», «Majolisun nafois», «Mezon-ul avzon» kabi asarlari bilan o‘zbek adabiy tilini amaliy jihatdan isbotlagan bo‘lsa, «Muhokamatul lug‘atayn» asarida uni nazariy jihatdan 97 tushuntirib berdi. Asar Navoiy hayotining so‘nggi yillarida, ya’ni hijriy 905, melodiy 1499 yilda yozilgan. “Muhokamatul- lug‘atayn”ning to‘rt qo‘lyozmasi ma’lum: 1. Istambuldagi To‘pqopi muzeyidagi nusxa 1497 yilda ko‘chirilgan. 2. Istambuldagi Sulaymoniya kutubxonasida saqlanadi. 3. Parij nusxasi 1526-1527 yillarda kitobat qilingan. 4. Asarning yana bir qo‘lyozmasi Budapeshtda saqlanadi. Asar birinchi marta 1841 yili Parijda M.Katremer tomonidan nashr etilgan. So‘ngra 1882 yili Bog‘chasaroyda I.G‘aspirali, 1895 yili Istambulda Ahmat Javdat e’lon qilgan. Toshkentda Parso Shamsiev asarni uch qayta bostirgan: 1940 yili O.Usmon bilan hamkorlikda lotin alifbosida kirish so‘z, matn va hozirgi o‘zbekcha talqinini berdi. Yana 1948 va 1967 yillarda o‘zi tomonidan kiril xatida chop ettirilgan. Ushbu nashrlarga asarning Parij nusxasi asos qilib olingan. 2017 yilda Q.Sodiqov asarning Sulaymoniya kutubxonasidagi nusxasi tahlili, tabdili, talqinini “Alisher Navoiy “Muhokamatul lug‘atayn” nomi ostida e’lon qilgan. Asarda Navoiy arab, turkiy, forsiy, hindiy tillarini keltirib, ularning ichida arab tili nafisligi va badiiy bezagi bilan ajralib turishini uqtirib o‘tadi. So‘ngra uch nav til borki, bular asl va mo‘tabardir, deya ta’kidlaydi. Keyinchalik, muallif turkiy va sart tilining qiyosiy tahliliga kirishadi. Navoiyning mazkur asarida ilgari surilgan asosiy masalalar quyidagilardan iborat: 1. Fonema va harf bir-biriga doimo ham mos kelavermasligi, bir harf bir necha fonemani ifodalashi mumkinligini bayon qiladi. Masalan, «yoy» va «vov» harfi to‘rt fonemani bildirishini aytadi. Alisher Navoiy o‘zbek tili unlilarining qator belgisi bo‘yicha farqlanishi haqida fikr yuritib, uni o-ö, u-ü zidlanishi asosida dalillaydi. Masalan, ot «olov», öt «harakat»; tor «tuzoq», tör «uyning to‘ri»: ut «yutmoq», üt «kallani o‘tga tutib, tukini kuydirish». Bu bilan o‘zbek tilida unlilarning cho‘ziqlik-qisqalik belgisiga ko‘ra ham farqlanishi ko‘rsatib beriladi. Masalan, biz «I shaxs ko‘plikdagi olmosh», bi:z «bigiz». 98 2. Navoiyning ikki tildagi lug‘atni bir-biri bilan qiyosiy tarzda o‘rganar ekan, fors-tojik tilida muqobili bo‘lmagan ko‘plab o‘zbek so‘zlarini keltiradi. Buning uchun dastlab fe’lning 100 ta harakat nomi shakliga murojaat qiladi. Navoiy misollar orqali sinonimlarning nazmiy ustunligi, uslubiy buyoqdorligini ko‘rsatadi. Masalan, yig‘lamsinmaq, ingramak, singramak, siqtamaq, o‘kurmak, inchkirmak, Download 1.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|