Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон
Download 1.87 Mb. Pdf ko'rish
|
ADABIY TIL
|
topgan. Ne uchunkim (ajablanarlisi) Mir Alisher Navoiyning tasniflari (asarlari)
Hiriyda yuksaklikka erishgan bo‘lishiga qaramay, ushbu tilda (Farg‘ona va Hirot adabiy muhitida amal qilgan yagona adabiy tilda)dir». Darhaqiqat, Navoiy asarlari tilini biror shevaga bog‘lash mumkin emas, u temuriylar saltanati, qolaversa, musulmon turk ellarida qo‘llangan adabiy tilda ijod qildi va unga yetakchilik qildi. Buni “Lisonut tayr” asarida uning o‘zi ham ta’kidlagan edi: Turk nazmida chu men tartib alam, Ayladim ul mamlakatni yakqalam. 19 Ma’lumki, Navoiygacha ham ikki tillilik keng tarqalgan edi. Xorazmiy, Atoiy, Lutfiy va boshqa shoirlar har ikki tilda ijod qildilar. Ammo bu hol tojik shoirlarida uchramas edi. XV asr o‘rtalaridan boshlab Navoiy ta’sirida fors-tojik adabiyotida ham turkiguylik paydo bo‘ldi. Navoiyning dastparvarlaridan Kamoliddin Binoiy, Badriddin Xiloliy, Davlatshoh Samarqandiy, Zayniddin Vosifiylar birinchi bo‘lib o‘zbekcha she’r yozganlar. Bu davrda Navoiy o‘zbek adabiyotini yuksak darajaga ko‘tarish bilan o‘zbek tilining tarakqiyotiga ham salmoqli hissa qo‘shdi. Navoiyning «Lison ut-tayr» asarida 5004 ta 20 , Navoiy asarlari tilida 26035 ta 21 , 1400 ga yaqin qadimgi turkiy va eski turkiy tilga oid so‘zlar mavjudligi 22 aniqlangan. 1983-1985 yillar yaratilgan to‘rt jildlik Navoiy 19 Содиқов Қ. Туркий ёзма ёдгорликлар тили: адабий тилнинг юзага келиши ва тикланиши. – Тошкент, 2006. – Б. 72. 20 Ҳамидов З. Лексико-семантическое и лингвопоэтическое исследование языка «Лисан ат-тайр» Алишера Навои. . Автореф. дис. ...канд. филол. наук. –Т., 1982. –С. 3. 21 Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. –Т.:ФАН, 1983. –Б. 19. 22 Эгамова Ш. Алишер Навоий асарлари тилидаги қадимги туркий лексика тадқиқи. –Т.:Фан, 2008. –Б. 25. 94 asarlari izohli lug‘ati XV asr o‘zbek adabiy tili leksikasining 98-99 foizini tashkil etadi. Shoir asarlarining tovush tarkibi borasida turli fikrlar mavjud. Professor A.Borovkov Navoiy tilida 8 unli bor deydi: 1. I — indeferent «i» 2. e — yarim keng «e» 3. a — orqa qator «a» 4. a— old qator «a» 5. u — orqaqator «u» 6. u — old qator «u» 7. o— orqaqator «o» 8. o— old qator «o» A.Щerbak Borovkov tan olgan old qator «a» unlisini old qator va orqa qator «i» (і+і) shaklida mavjud deb, eski o‘zbek tilida 8 unli bor deydi. Navoiy asarlarining fonetik-morfologik xususiyatlarining tadqiqotchisi, akademik Alibek Rustamov eski o‘zbek tilida 9 unli fonema borligini ko‘rsatadi. Uning fikricha, Navoiy tilida ochiq «o» unlisi bor (o), «a» unlisi esa indeferent bo‘lib, «i» unlisi qatorga qarab emas, balki cho‘ziqlig‘i bilan farqlanadi. Q.Sodiqov shoir asarlarida 10 ta unli qo‘llanishda bo‘lganini qayd etadi: a, ä, ā, e, i, ï, o, ö, u, ü. Shoir asarlarida hayotning turli sohalariga tegishli qator turkiy so‘zlar ifolalangan: 1. Oziq-ovqat nomlari: qatlama, bulamiq, qurut, qimiz, suzma, quymaq, bo‘za, tutmach, umach, ko‘mach, mantu. 2. Chorvachilikka oid so‘zlar: arg‘umaq, toy, g‘unon, tulan, chirg‘a, lang‘a, jibildir, to‘qum, chilvir kabilar. 3. Kiyim-bosh nomlari: dastor, qalpoq, to‘ppi, shirdoq, jalak, qur, terlik. 4. Hayvon nomlari: kiyik, to‘ng‘uz, huna, qilchaqchi, suyqun, bug‘u, maral, ohu, g‘avazn, huk, guraz kabilar. Navoiy asarlari tilida bir qancha arxaizmlar uchraydiki, ular O‘rxun-Yenisey manbalari, «Qutadg‘u bilig», «Devoni lug‘otit turk», «Qisasi Rabg‘uziy», 95 «Muhabbatnoma», «Xisrav va Shirin» kabi asarlarda ham mavjud: qamuq - hamma, arig‘ –toza Ug‘an - xudo, o‘kush - ko‘p, o‘ksuk - kam, bitik - yozuv, xat singari. Ta’kilash joizki, Navoiy so‘z o‘zlashtirish, boshqa tillardan so‘z olish masalasiga ham e’tibor qaratadi. Qolaversa, shoir ijod qilgan davrda arab tili ilm- fan, forsiy esa badiiy adabiyot tili darajasiga aylanib ulgurgan edi. Shuning uchun ham Navoiy o‘z asarlarida arabi va forsiy so‘z va iboralarni ko‘plab qo‘llagan va buni tabiiy hol deb bilgan. O‘z asarlariga nom qo‘yishda ham an’anaga muvofiq arabcha so‘z va ifodalardan foydalangan. Bundan anglashiladiki, ijod jarayonida Navoiy hal qilgan lisoniy muammolardan biri — boshqa tillardan so‘z olish muammosi — birinchi navbatda arab tiliga aloqador bo‘lgan. Bunda, hech shubhasiz, shoirning Qur’on tilini mukammal bilganligi (uning arabcha lug‘at tuzganligi ma’lum) katta o‘rin tutgan. Navoiy zamonida Movarounnahr va Xurosonda forsiyning mavqei baland bo‘lgani, turkiyda ijod qilgan adiblar undan andoza olgani uchun bu tildan turkiyga so‘z o‘zlashtirishga hech kim monelik qilmagan. Shu bois Alisher Navoiyning poetik va ilmiy asarlari so‘z boyligining taxminan 30-33 foizini arab tilidan kirgan so‘zlar tashkil qiladi. Fors-tojik leksik zlementlari 18-20 foizgacha boradi 23 . Bahrom Bafoevning yozishicha, Navoiy arab-fors tillaridan foydalanganda, ularning turkiy tilga o‘zlashib, singib ketadiganlariga ko‘proq murojaat qiladi. Shu bilan birga, shoir har uch tilning imkoniyatlaridan foydalanib, yangi ma’noli so‘zlar – neologizmlar yaratadi. Alisher Navoiy yaratgan yangi so‘z, yangi ma’nolar turkiy tillar doirasidan chiqib, fors-tojik tilining ham lug‘at fondini boyitgan 24 . Navoiy fors-tojik tilida qaysi tur va janr, uslubda asarlar yozilgan bo‘lsa, ularning hammasida o‘zbek tilida original asarlar yaratgan. Shu tariqa, shoir fors- tojik, arab so‘zlaridan ham samarali foydalangan. Jumladan, fors-tojik tiliga xos leksemalar, -iy, -sar, -nak, -vash kabi affikslari, izofa qurilmasi ko‘p ishlatilgan: Download 1.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|