Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон
Download 1.87 Mb. Pdf ko'rish
|
ADABIY TIL
|
bozorisida turkiy bilmas kishi yo‘qtur. Elining lafzi qalam bila rosttur. Ne
uchunkim Mir Alisher Navoiyning musannafoti bovujudkim, Hirida nashu namo topiptur, bu til biladur». V.Bartold Boburning bu so‘zlarini o‘sha davrdagi madaniy shahar bo‘lgan Andijonda adabiy tilga yaqin tilda gapirishgan deb tushunmoq kerak, chunki Mir Alisher Andijonda bo‘lgan emas, deb ko‘rsatadi. Ilminskiy adabiy til bilan mahalliy shevalarning murakkab xarakterini ta’kidlab, Navoiy adabiy tili Andijon shevasiga o‘xshasa-da, unga to‘la mos kelmasligini qayd etadi. Chunki uning fikricha, jonli xalq shevasida adabiy tildagi kabi chet til unsurlari ko‘p bo‘lishi mүmkin emas. Navoiyning adabiy tilini Andijon shevasi bilan to‘la mos deyish qiyin. Shoir Andijonga bormagan, faqat andijonliklar bilan suhbatda bo‘lgan, xolos. A.Yakubovskiy esa «Chert obshestvennoy i kulturnoy jizni epoxi Alishera Navoi»degan asarida «Bu o‘rinda Bobur hech narsani 18 Нурмонов А. Танланган асарлар. II жилд. Тошкент: Аkademnashr, 2010. –Б. 294-295. 92 bo‘rttirib ko‘rsatgan emas» deb ta’kidlaydi. Professor F.Abdullaev «XV asr o‘zbek adabiy tilining dialektal asoslari» nomli maqolasida bir necha omillar xususida so‘z yuritadi: 1. Alisher Navoiy hech qachon Andijonda bo‘lmagan. 2. Bobur asarlari tilining mazkur shevaga yaqin deb faraz qilsak, Navoiy va Bobur asarlari tili o‘rtasida ancha dialektal farqlar bor. 3. Shoir asarlari tili g‘oyat murakkab va dialektal jihatdan rang-barang bo‘lib, uning hajmi va salmog‘i shu qadar zo‘r ediki, uni bir dialekt, hatto butun bir lahja doirasiga sig‘dirib bo‘lmaydi. 4. Alisher Navoiy asarlari tilida hozirgi O‘zbekiston hududi hamda qo‘shni respublikalardagi jonli o‘zbek shevalarining unsurlari mavjud. 5. Hozirgi qozoq, tatar, uyg‘ur, turkman, ozarbayjon, usmonli turk kabi tillarga oid leksik qatlam va grafik shakllar XV asr o‘zbek adabiy tilida anchagina, lekin bunday xususiyatlarning ko‘pchiligi Andijon shevasida yo‘q. Bobur asarlarida ham kam uchraydi. 6. Navoiy asarlari tilida qadimgi uyg‘ur va qadimgi [turkiy] yozuv yodgorliklari (runik yozuvlari)ga xos leksik birliklar ham ko‘zga tashlanadiki, ularning tarixiy ildizini faqat bir yoki bir guruh shevalardan axtarish kutilgan natijani bermaydi. 7. Shoir asarlarida boshqa yozuv yodgorliklarida uchramaydigan yoki juda kam kuzatiladigan grammatik elementlar mavjud, ular Andijon va o‘zbek shevalari, shuningdek, turkiy tillarda qayd qilinmaydi. 8. Navoiy asarlari tilida o‘zlashma so‘zlar anchagina foizni tashkil qiladi, ayrim so‘z shakllari, masalan, arab va fors-tojik unsurlari jonli morfologik ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Andijon shevasida esa bu qadar chetdan kirgan leksemalarning bo‘lishi ehtimoldan juda uzoq. Professor V.Abdullaevning ko‘rsatishicha, Alisher Navoiy Samarqandda ikki yil emas, balki 4-5 yil yashagan. Bu davr ichida deb ta’kidlaydi X.Doniyorov, Andijon tomonlarda ham bo‘lganligi ehtimol. Shuningdek, o‘sha davrda Andijon va Samarqandning aloqalari ham ancha yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. 93 Qolaversa, Hirotga Andijon tomondan juda ko‘p ustalar, navkarlar, kosiblar va boshqa toifalarning borganligi, ular ichida andijonlik shoirlar va mashshoqlar yaxshi obro‘ga ega bo‘lgan. Demak, «qalam bila rost» sheva sifatida Andijon shevasi hali Alisher maktabga qatnab yurgan vaqtlaridayoq uning e’tiborini tortgan bo‘lishi mumkin. Mulohazalardan kelib chiqib, Boburning Farg‘ona elining tili xususidagi fikrini quyidagicha talqin qilish mumkin: «Eli turkdur. Shahri va bozorlarida turkiy bilmas kishi yo‘qdir. Elining lafzi qalam (badiiy adabiyot) bilan shuhrat Download 1.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|