Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

 
Atoiy o‘zbek adabiyotining Navoiyga qadar yetishgan atoqli namoyanda- 
laridandir. Yassaviy avlodidan. XIV asrda Samarqand, Buxoro va Balxda 
yashagan. Turkiy, fors va arab adabiyotlarini chuqur o‘rgangan. Turkiy va fors 
tillarida ijod qilgan. Navoiy «Majolis un-nafois» asarida shoir hayoti va ijodi 
haqida to‘xtalib, shunday yozadi: «Mavlono Atoiy Balxda bo‘lur erdi. Ismoil ota 
farzandlaridindur, darveshvash va xushxulq, munbasit (ochiq chehrali) kishi erdi. 
O‘z zamonida she’ri atrok (turkiy tilda so‘zlovchilar) orasida ko‘p shuhrat tutti. Bu 
matla’ aningdurkim:
Ul sanamki suv yaqosinda paritek o‘lturur,
G‘oyati nozuklukindin suv bila yutsa bo‘lur”. 
Shoir ijodi bizgacha to‘la yetib kelmagan. Devonining taxminan XVI asrda 
ko‘chirilgan, 260 g‘azalni o‘z ichiga olgan qo‘lyozma nusxasi Sankt-Peterburgda 
saqlanadi. Tanlangan asarlari 1958 va 1960 yillarda e’lon qilingan. Shoir 
devonining to‘liq va mukammal nashri 2008 yilda S.Rafiddinov tomonidan amalga 
oshirilgan. 
Atoiy adabiy merosi bilan tanishar ekanmiz, uning xalq og‘zaki ijodini 
yaxshi bilganligi va ulardan ijodiy foydalanganini sezamiz. Atoiy xalq
qo‘shiqlarining tili soddaligi, ravonligi va musiqiyligidan ilhomlanadi hamda uni 
o‘rganadi. U o‘zining 260 ta g‘azalidan 109 tasini xalq qo‘shiqlariga hamohang 
yaratgan. Bu narsa uning xalq tili boyliklaridan bahramand bo‘lib, ijod etganligini 

---

82 
ko‘rsatadi. Atoiy xalq maqollariga katta e’tibor beradi. Ularning mazmunini
she’riy misralarga singdiradi:
Bo‘ldi bag‘rim suv g‘amingdin, yaxshiliq, sal sug‘a, 
Axir, ey gul, xirmonni, albatta, zar ekkan o‘rar. 
Bundan tashqari, shoir omonim so‘zlar va turli birikmalar vositasi bilan
chiroyli so‘z o‘yinlari yasaydi va go‘zal mumtoz tuyuqlar namunasini yaratgan: 
Yuzingni, ey malohat xani, bir ach, 
To‘ya ko‘rsun seni bu mustaxiq ach. 
Atoiy asarlarining tili Oltin O‘rda yodgorliklarining tilidan farq qiladi. 
Chunki Atoiyda qipchoq unsurlari ustun darajada. Shoir g‘azallarida jo‘nalish 
kelishigining -a, -ga (-gә, -kә), -qa, -na, tushum kelishigining -ni, -in affikslari 
uchraydi: ko‘nglumə, yuzinə, manga, alamg‘a, bahrina, qa’rina, xirmanni, 
hamdamin. O‘rin-payt va chiqish kelishigi qo‘shimchalaridan oldin bir n tovushi 
ortgiriladi: lālazārыnda, yaqasinda, nāzuklikindin. Sifatdosh yasovchi qo‘shimcha 
-g‘an, -an shakllarida uchraydi. Masalan: qilan, alan, qilg‘an, alg‘an kabi. Buyruq 
fe’lining birinchi shaxs ko‘pligi fe’l negizlariga -aling affiksini qo‘shish orqali 
yasaladi: baraling, kelaling, alaling va hokazo. Fe’lning buyruq maylining III 
shaxc birligi -sun bilan yasalgan: bo‘yamasun, to‘ya ko‘rsun. Fe’lining orttirma 
nisbati -dur, -tur bilan hosil bo‘lgan: o‘ldur, uyoldur, keraktur, xaloyiqtur kabi. 
Atoiy g‘azallarida leksik jihatdan quyidagi so‘zlarni uchratish mumkin: 
ukush - ko‘p, arig‘ - toza, baqmaq, meng - xolning kattasi, qamuq -hamma, asruk 
- mast, dudoq - lab, ajun - dunyo, neng - narsa, iydgoh - sayilgoh kabilar. 
Shoir o‘xshatish va tashbehlardan unumli foydalangan: 
Ey begim, ushbu yuz degul, shams bila qamarmudur, 
Ey begim, ushbu so‘z degul, shahd bila shakarmudur. 
Umuman, Atoiy g‘azallari tilida XV asr boshidagi o‘zbek adabiy tiliga xos 
xususiyatlar uchraydi. 
XV asrdagi o‘zbek she’riyati namoyandalaridan biri shoir Gadoiydir. 
Navoiy «Majolisun nafois» tazkirasida yozadi: “Mavlono Gadoiy - 
turkigo‘ydur, balki mashohirindur. Bobir mirzo zamonida she’ri shuhrat tutti”. 

---

83 
Tazkiradan ma’lum bo‘lishicha, Gadoiy hijriy 806 (1403-1404) yilda dunyoga
kelgan. Uning XV asr 2-yarmi - XVI boshlarida noma’lum kotib tomonidan 
ko‘chirilgan «Devoni Gado» asariga 2974 misradan iborat 230 g‘azal, 1 mustazod, 
1 kasida, 5 qit’a, tuyuq kirgan. «Devon qulyozmasi Parij Milliy kutubxonasida, 
mikrofilmi va fotonusxasi O‘zbekiston FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi. 
Butun umri davomida Hirotda Gadoiy ijodi yuzasidan dastlab E.Rustamov tadqiqot 
ishlarini amalga oshirgan. E.Ahmadxo‘jaev ilmiy izlanish olib borish bilan birga 
shoir “Devon”ini 1975 yilda e’lon qilgan. 
Shoir she’rlaridagi til soddaligi va qofiya erkinligi xalq poetik me’yorlari 
bilan yaqindan aloqadorligi seziladi. Gadoiy she’riyatida leksik jihatdan eski turkiy 
adabiy tilga doir so‘zlar ifodalangan: ilik, el, cherik, ev, ko‘rk, asru, dudaq. Ayni 
paytda, ko‘pgina arabiy va fors-tojikcha so‘zlar ham uchraydi: surat, rahm, kofir, 
habib, raqib, balo, devona, jahon, oshufta, xasta, shaydo, shodmon singari. Izofali 
birikmalar ham ko‘zga tashlanadi: mulki latofat, shohi yagona, baxti kamyob, 
javru jafo. 
Gadoiy qofiya sifatida bir xil so‘zlar, undovlardan foydalanadi. Ular halq 
qo‘shiqlaridagi kabi she’rning ohangini buzmaydi: 
Ul jafochi bizga bir kun mubtalo bo‘lg‘aymu, oh,
Vaslidin bu qayg‘uluq jon shodmon bo‘lg‘aymu, oh. 
Jo‘nalish kelishigi -a, -ga (-gә, -kә), g‘a, -qa, -na, tushum kelishigi -ni, -n, 
chiqish kelishigi -din qo‘shimchalari bilan berilgan: kima, senga, jong‘a, farqina, 
o‘tina, nazarni, qonin, ilkidin, evingdin kabi. Sifatdoshning -mish, - gan, -g‘on, -
qan, ravishdoshning -b, shart maylining -sa kelasi zamonning -gay, -g‘ay, buyruq 
fe’lining -sun affikslari qo‘llanishda bo‘lgan: bo‘lmish, etgan, qilg‘on, chiqqan, 
yig‘lab, tushsa, yog‘masa, bo‘lg‘ay, o‘lturgay, chiqsun.
Gadoiy xalq she’riyatining muxlisi sifatida o‘z davri adabiy tili rivojiga 
hissa qo‘shgan.