Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fitrat o’zbek adabiyoti namunalari 1 –jild Toshkent «mumtoz so‘Z»

Ayrim so’zlar: 1. Ko’rk - chiroy, go’zallik. 2. Anunmoq - tayyorlanmoq.
“Kitobi Dada Qo’rqut”dan
Darsaxon o’g’li Baqojxon buni bayon edir:
Xonim hey bir kun Qamg’on o’g’li xon Boyundur, yerindan turmishdi. (Shomi kunligi)1 yer yuzina dekdirmishdi. Ola sayvoni ko’k yuzina oshanmishdi. Bek yerda ipak holchasi dushanmishdi.
Xonlar xoni xon Boyundur yilda bir karra to’y edub, o’g’uz baklarin qo’noqlardi. Gina to’y edub otdan, ayg’irdan, devadan bug’ra2, qo’yundan qo’j qirdirmishdi. Bir yera oq o’tog’, bir yera qizil o’tog’, bir yera qora o’tog’ qurdirmishdi.
Kimungki o’g’li, qizi yo’q. Qora o’tog’a ko’ndiring. Qara kacha oltina do’shang. Qara qo’yun yaxnisindan o’nginaka turing. Yersa yesun, yemazsa tursun, katsun demishdi. O’g’li ulani oq o’tag’a, qizi ulani qizil o’tag’a qo’ndiring o’g’li, qizi o’lmayani Olloh taolo qarg’ayibdir, bizdaxi qarg’ariz; balu bilsun, demish edi. O’g’uz baklari bir yera kalub yig’noq o’lmag’a boshladi.
Magar Darsaxon derlardi. Bir bakung o’g’li, qizi yo’g’di. Ala-s-saboh3 Darsaxon qalquban yerindan uru turib qirq yigidin bo’yina olub Boyundurxoning suhbatina kalurdi.
Boyundurxoning yigitlari Darsaxoni qarshuladilar, katurib qora o’tag’a qo’ndurdilar. Qora kecha do’shadilar, qora qo’yun yaxnisindan o’ngina katurdilar. Boyundurxondan buyruq bo’yladir, xonim, dedilar.
Darsaxon aydir: Boyundurxon banim na eksikligim ko’rdi? Qiljimdanmi ko’rdi, suframdanmi ko’rdi? Bandan olchoq kishilari oq o’tog’a, qizil o’tog’a qo’ndurdi, banim suchim na o’ldikim, qora o’tag’a qo’ndurdi?! dedi.
Aytdilar: xonim bu kaz4 Boyundurxondan buyruk sho’yladurkim o’g’li, qizi o’lmayani Tangri taolo qarg’ayibdir, biz daxi qarg’ariz demishdir, dedilar.
Darsaxon yerindan o’ru turdi. Aydir qalqubon: yigitlarim, yarunguzdan o’ru turing, bu qara “ayb” banga yo bandandir, yo xotundandir, dedi. Darsaxon avina kaldi, chag’irib xotunina so’ylar, ko’ralim xonim na so’ylar? So’ylama:
Baru kalgil boshim baxti avum taxti
Avdan chiqub yuru banda saluy bo’ylum
Tupug’inda sarmashanda qara sochlum
Qurulu yaya bangzar chotma qoshlum
Qo’sha bodom sig’mayin dor og’izlum
Ko’z olmasina bangzar ol yangaqlum
Qadunum derakim dulakum.
Ko’rarmisen, nalar o’ldi: Qalqubonxon Boyundur yerindan turmish bir yera oq o’tog’, bir yera qizil o’tog’, bir yera qora o’tog’ dikdirmish. O’g’ullilari oq o’tog’a, qizlilari qizil o’tog’a, o’gil-qizi o’lmayani qora o’tog’a qo’nduring, qora kechayi oltina do’shak, qora ko’yun yaxnisidan
O’ngina katuring yarsa yasun, yamazsa tursun, ketsun demish. Kalu, bani qarshuladilar1. Qora o’tog’a qo’ndurdilar, qora kecha oltuma dushadilar.
Qora ko’yun yaxnisidan o’ngima katurdilar. O’g’li qizi o’lmayani Tangri taolo qarg’ayibdur, biz daxi qarg’uriz ballu bilgil, dedilar. Sandanmidur, bandanmidur. Tangri taolo biza bir yetman o’g’ul vermaz, nadandur dedi, so’yladi. “So’ylama” aydur:
Xon qizi yerimdan turayinmi
Yoqang-la, bo’g’zingdan tutuban
Qaba o’kcham oltina solayinmi (qaba o’kcha taqim)
Qara po’lat o’z qilichim aluma olayinmi
O’z gavdangdan boshungi kasayinmi
Xon totlusin sanga bildurayinmi
Alaja qoning yer yuzina do’kayinmi
Xon qizi sababi nadur degil manga
Qati qazab edarim shimdi sanga

dedi.
Darsaxonning xotuni so’ylamish, ko’ralim na suylamish. Va aydur: Hoy, Darsaxon bana g’azab etma, injinib oji so’zlar so’ylama, yeringdan aru turg’il, olachadiring yer yuzina dikdirgil. Otdan, ayg’irdan, davadan, bo’g’ra, qo’yundan qo’j o’ldirgil ich o’g’uzing tosh o’g’uring baklarin ustinga yig’noq etgil, och ko’rsang to’yurg’il, yalanjoq ko’rsang to’natg’il, bo’rjuyi bo’rjindan qurtarg’il, dapa kabi ot yig’, ko’l kabi qimiz sog’dir ulu to’y ayla, hojat dila, o’lakim, bir og’zi duolining olqishi-la Tangri biza bir yetman o’g’ul vera, dedi. Darsaxon dashi ahlining so’zi-la o’lu to’y ayladi, hojat diladi. Xotuni homila o’ldi. Bir necha muddatdan so’ngra bir o’g’lon tug’irdi. O’g’lon cho’g’ini doyalara verdi, saqlatdi. O’g’lon un besh yoshina kirdi. O’g’loning bobosi Bayundurxonning o’rdasina qarishdi. Magar xonim Bayundurxonning bir bug’osi vordi. Bir doxi bo’g’rosi vordi, ul bo’g’o qoti tosha bo’ynuz ursa un kabi o’ktirdi2. Bir yozin bir ko’zin bug’ayla, bug’rayi sovishdirarlardi3. Bayundurxon qolin o’g’uz baklarila tomoshaya boqirdi, nafarrux4 edardi.

Magar sultonim, gina yozin bo’g’oyi saroydan chiqardilar. Uch kishi sog’ yonindan uch kishi qo’l yonindan damur zanjir-la bog’li tutmishlardi. Kalub maydon o’rtasida ko’yu verdilar.
Magar sultonim, Darsaxonning o’g’lonjag’i, uch daxi o’rdi1, o’shag’i oshuq o’ynarlardi. Bo’g’oyi qo’yu verdilar, o’g’lonjiqlara qoch dedilar. Ul uch o’g’lon qochdi. Darsaxonning o’g’lonjug’a qochmadi. Oq maydoning o’rtasinda boqdi turdi. Bug’o daxi o’glona surdi, keldi, deladiki o’g’loni halak qila edi. O’g’lon yumrug’i-la bo’g’oning olinna qiya tutib choldi. Bo’g’o ko’tin, ko’tin ketdi. Bo’g’a o’g’lona surdi, keru keldi. O’g’lon yana bo’g’oning alinna yumrugi-la qoti urdi. O’g’lon bo’qot-la bug’oning olinna yumrug’ni tayadi surdi, maydoning boshina chiqardi. Bug’oy-la o’g’lon bir hamla chekishdilar, na o’g’lon yengir, na bug’o yengir.
O’g’lon fikr ayladi, aydir: bir toma dirak o’rurlar; ul toma toyoq o’lur, ban buning olnina naya toyoq o’lurin to’rrin dedi.
O’g’lon bo’g’oning olnindan yumrug’in kedirdi, yo’lindan sovuldi. Bug’o oyog’ ustina turamadi, dushdi, dapasining ustina yiqildi. O’g’lon bichog’ina al urdi, bug’oning boshini kesdi. O’g’uz baklari kalib uglon ustina yignok uldilar, taxsin dedilar. Dadam Qo’rqut galsun bu o’g’lona od qo’sin biyla2 sinja olub bobosina vorsun, bobosindan o’g’lina baklik istasun taxt olversun dedilar. Chog’irdilar. Dadam Qo’rqut galur o’ldi, o’g’loni olub bobosina vordi.
Dada Qo’rqut o’g’loning bobosina so’ylamish, ko’ralim xonim, na so’ylamish. Aydir: Hey, Darsaxon o’g’lona baklik vergil, taxt vergil, ardamli3dir. Bo’yni uzun badaviy ot vergil, binat o’lsun. Hunarlidir. Og’ildan tuman qo’yin vergil bu o’g’lona, shishlik o’lsun, ardamlidir, qitbandan4 qizil dava vergil bu o’g’lona, yo’qlat o’lsun, hunarlidir. Oltun boshlubon av vergil, bu o’g’lona, kulga o’lsun, ardamlidir. Chekini qushli jubbato’n vergil bu o’g’lona, kayit5 ulsun. Hunarlidir.
Boyundurxonning oq maydoninda bu o’g’lon jang etmishdir. Bir bug’o o’ldirmish, sening o’g’ling odi Bo’g’och o’lsun, dedi. Darsaxon o’g’lona baklik verdi. Taxt verdi. O’g’lon taxta chiqdi. Bobosining qirq yigidin ongmaz o’ldi. Ul qirq yigit hasad ayladilar. Bir-birina suyladilar kalung o’g’loni bobosina kula yolum o’lakim o’ldira, gina bizim izzatimiz, hurmatimiz onung bobosi yoninda xush ula, ortik o’la, dedilar.
Vordi bu qirq yigiding yigirmasi biriga, yigirmasi daxi biriga o’ldi. Ul yigirmasi vordi Darsaxona bu xabari katurdi aydir: «Ko’rarmisin, Darsaxon, nalar uldi?» yarmasun(?), yarchimasun6 sening o’g’ling ko’r7 qo’pdi, qirq yigidin buyina oldi. Kalin o’g’uzing ustina yurish etdi. Na yerda go’zal ko’pdisa cheko’p oldi, oq soqollu ko’janing og’zin so’qdi. Og’ burchaklu1 qarining2so’din taratdi. Oqon turi so’vlardin xabar kecha; xonlar xoni Boyundura xabar vora, Darsaxonning o’g’li bo’yla bid’at ishlamishi deyalar. Gazdikingdan o’ldiking yik3 o’la. Boyundurxon sani chag’iro; sanga qoti qazab aylaya, bo’yla o’g’il sening nanga kerak. Bo’yla, o’g’il o’lmoqdan, o’lmamoq yegdir, o’ldir sanga, dedilar. Darsaxon voring kato’ring o’ldirayim, dedi. Bo’yla o’g’il manga garakmaz dedi.
Darsaxonning no’garlari aydir: biz sening o’g’lingni neja katuralim, sening o’g’ling bizim so’zimiz olmaz. Bizim so’zimizla galmaz.
Qalqubin yeringdan o’ru turg’il, yigitlaring o’xshag’il bo’yinga olg’il, o’g’linga o’g’ragil, yoninga olub ova chiqg’il, qush ochub ov ovlatub o’g’lingni o’xlib o’ldira ko’rgil. Agar bo’yla o’ldirmazsang bir durlu daxi o’ldirmazsin. Ballu bilgil dedilar.
Ala-s-sabah. Darsaxon yerindan aru turdi. O’g’lonjug’in yonina olub qirq yigidin bo’yina soldi, ova chiqdi. Ov ovladilar, qush qushladilar. Ul qirq nomarding bir qochi o’g’loning yonina galdi. Aydir: Bobong dedi, kiyiklari quvsun gatursun banim o’ngimda dapalasun o’g’limning ot sakradish, qilich solish, o’q otishin ko’rayim, savinayim, quvonayim, gupanayim dedi, dedilar. O’g’londir na bilsun, kiyiki quvardi, katkrdi bobosining o’ngindan sakirlardi4 bobom ot sakradishima boqsun, quvonsun; o’x otishima boqsun guvonsun; qilich chomishima boqsun, savinsin.
Ul qirq nomardlar aydirlar: Darsaxon ko’rirmisin o’g’loni? Yozida yobonda keyiki quvar saning o’nginga katurar, kiyik atarkan o’qlasa, sani urir o’ldirir. O’g’ling sani o’ldirmadin, san o’g’lingi o’ldiri ko’rgila, dedilar. O’g’lon kiyiki quvarkan bobosining o’nginda galub gedirdi.
Darsaxon “Qo’rqut sakirli”5 qoti yoyin alina oldi, o’zanguya qalqib qoti chekdi, uzatdi. O’g’loni aki tolusining(?) orasinda o’rib chiqdi, yig’di. O’j to’qindi, olajaqani sho’rladi. Qo’lin duladi. Badaviy otining bo’ynin quchoqladi, yera dushdi. Darsaxon istadikim o’g’lining shining6ustina kurlayib(?) dushaydi. Ul qirq nomard qo’madi. Otning jilovsin dundirdi, urdusina galur o’ldi. Darsaxoning xotuni o’g’lonjaging ilik ovidir, deyu otdan, ayg’irdan, davadan, bog’ra qo’yundan qo’j qirdirdi kalin o’g’uz baklarin to’ylayayim, dedi. Yerindan oru turdi. Qirkqinja qizi bo’yina oldi. Darsaxona qarshu vordi. Qopoq qoldordi. Darsaxoning yuzina boqdi. Sog’lan qo’lina gazdirdi,
o’g’lonjugin ko’rmadi. Qara bag’ri sarsildi, dum yuragi o’ynadi, qara qiyma ko’zlari qon yosh to’ldi. Chog’irib Darsaxona so’ylar.

Go’ralim xonim na so’ylar:

Baru galgil
Boshim baxti avum taxti
Xon boboming kuygisi
Qadin onaming savgisi
Otam, onam verdigi
Ko’z ochubon ko’rdigim
Ko’ngul verib savdigim
Darsaxon:
Go’gsi go’zal qabatag’a ova chiqding
Iki vording bir galursan, yovrum qoni?
Qaro gardunda bo’ldig’im o’g’ul qani?
Chiqsun banim ko’r, ko’zim Darsaxon yomon sakirir
Kasilsun o’g’lon eman sud tomorim yon sizlar
Saru yilan so’qmadim og’ja tanim qalqub shishar
Yalguzja o’g’ul ko’runmaz bag’rim yonar.