Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti fitrat o’zbek adabiyoti namunalari 1 –jild Toshkent «mumtoz so‘Z»

(Natija)

Bu alfoz va iboratda, bu nav’ daqoyik ko’pdurkim: bu kunga degin- cha hech kishi haqiqatga mulohaza qilmagan jihatdin bu yosho’run qolibdur. Va hunarsiz turkning nim zarif (*) yigitlari osonlikka bo’la forsiy alfoz bila nazm ayturg’a mashg’ul bo’lubturlar. Va filhakika , agar kishi yaxshi mulohaza va ta’ammul qilsa, chun bu lafzda muncha vus’at* va maydonda fushat'* topilur; kerakkim, munda har suxanguzorlig’ va fashguftorlig’ va nazmsozlig’ va fasona pardozlig’ osonroq bo’lg’ay.

Va voqe’ osonroqdur andin so’ngrakim turk tilining jamiyati muncha daloyil bila sobit bo’ldi, kerak erdikim, bu xalq orasidin paydo bo’lg’an tab’ ahli salohiyat va tab’larin o’z tillari turg’ach, o’zga til bila zohir qilmasa erdi va ishg’a buyurmasalar erdi. Va agar ikalasi til bila aytur qobiliyatlari bo’lsa o’z tillari bila ko’prak aytsalar erdi. Va yana bir til ozroq aytsalar erdi. Va agar mubolag’a qilsalar, ikalasi til bila teng aytsalar erdi. Bu ehtimolg’a hud yo’l bersa bo’lmaskim, turk ulusining xush tab’lari majmu’i sart tili bila nazm aytkaylar. Va bilkul turk tili aytmag’aylar. Balki ko’pi aytsa olmag’aylar. Aytsalar ham sart turk tili bila nazm aytkandek, fasih turklar qoshida o’kuy va o’tqara olmag’aylar. Va o’qusalar xar lafzlariga yuz ayb topilg’ay; har tarkiblarig’a yuz e’tiroz vorid bo’lgay!! Bas bu haysiyatlardin andoq ma’lum bo’lurkim, bu tilda g’arib alfoz va ado ko’pdur.
Muni xushoyanda2 va dilrobayanda3 tarkib bila bog’lamoqning dushvorligi bor.
Mubtadiy4 tab’i ul nazmni dushvorlig’ bila bog’lamoqdin guft topib mutanaffir6 bo’lur va osonrok sori mayl qilur chun necha katlar bu nav voqe’ bo’ldi. Tab’i xo’y qildi. Chun tabiat mu’tod bo’ldi. O’z mu’todin qo’yub g’ayri mu’todg’akim, mushkilrak ham bo’lgay, mayl qilmog’i mutaazzirdur8. Yana ulkim faxm jinsi ojizlarni ham moyil, balki mushtag’il9 ushbu navga ko’rar. Va zamoni va rayem ahdi tarikidin chiqmog’ini munosib ko’rmas. Va bu nav’ bila qolur. Va mubtadiga yana odatdurkim, tab’idin avval nima bosh ursa chun o’z zodayi tab’i10 o’ziga mahbub ekaniga majbo’dur", tilarki, ani bu fan ahlig’a arz qilib jilva bergay. Chun bu fan ahli forsigo’ydurlar. Va turk alfozidin bahramand emaslar. Tab’i ul jonibdin e’roz12 qilib, bu fanga mashg’ul elsori mayl ko’rg’uzur. Emdiki mayl ko’rgo’zdi, munosabatlar tog’g’ib ham bu hildin bo’lur. Andoqki, bu zamonda bo’luptur. Bormi har tokdin bilaki bor, bovujud turk alfozining forsiga muncha masiyoti13 va nafqo’lamrda muncha diqqati va vus’ati nazm tarikida shoy’i emas erdi. Va kitmon14 nifonxonasig’a'5 tushub erdi, balki matruk'6 bo’lurga yovushub erdi.
Bu hoksorga sabovat avoyilidakim17 og’iz hukkasidin18 biror gavhar zohir bo’la boshlar. Ul gavharlar hanuz nazm silgiga19 kirmaydur erdikim, Zamir20 daryosidin nazm silkiga tortilg’an gavharlar tab’ g’avvosi21 sa’yi bila og’iz sohlig’a22kela boshlamok ko’rguzub erdi. Chun mazkur bo’lgan qoida bilakim ado topti, mayl forsiy sori bo’ldi. Ammo chun shuur sinniga kadam kuyuldi, chun Xak subxonaxu va taolo tab’ga garobat sori maylni zoti va dikkat va dushvor pisandlikga shu urni jibilli qilib erdi. Turk alfoziga dag’i mulohaza lozim ko’ruldi. Olami nazarga keldi: un sekiz ming olamdin ortuk anda zeb va ziynat va sipehri tab’iga ma’lum bo’ldi. Tukko’z falakdin ortuk anda fazo va rif’at . Mahzani uchradi, durlari kavokib gavharlarin rahshandarak va gulshani yulukni gullari sipehr ahtaridin dur ahshondarok . Xarami atrofi el oyog’i yetmakdin masun va ajnosi g’aroyibi g’ayr ilgi tekmakdin ma’mun , ammo mahzanining yiloni xunxor va gulshanining tikani behad va shumor hayolga keldikim, hamonoki bu yilonlar nishinishtaridin tab’ ahli xiradmandlariы bu mahzandin bahra topmay o’tupturlar.
Va ko’ngulg’a andoq evruldikim, go’yo bu tikanlar sarzaniqhi zararidin nazm hili guldasta bandlari bu gulshandin bazm to’zg’ucha gul iliqlay olmay yul tutupturlar.