Морфемика. Морфема ҳәм оның түрлери

терек-терегиң, ҳәм т.б. 
2
. Морфология-синтаксислик усыл. Бул усылда тартымның мәниси 
тартымланыўшы атлықлағы тартым аффикслери ҳәм олардың анықлаўышы болып 
қолланылатуғын ийелик сеплигиндеги бетлик алмасықлары арқалы күшейтирилип 
көрсетиледи: 
Бирлик 
Көплик 
1. 
Мениң китабым 
Бизиң китабымыз 
2. 
Сениң китабың 
Сизиң китабыңыз 
3. 
Оның китабы 
Олардың китабы (китаплары) 
Тартымның бул формасы предметтиң ийесин айрықша атап көрсетиў ушын 
қолланылады. 
3
. Синтаксислик усыл. Тартымлық мәни синтаксисилик усыл менен 
билдирилгенде, предметтиң йиеси биринши ҳәм екинши беттеги көплик сан йиелик 
сеплигиндеги бетлеў алмасықларынан болады да, тартымланыўшы атлық сол бетлерге 
тийисли аффикслерди қабыл етпейди. Мысалы: Бизиң киси ме? Ерназардың ағасы. 
Бизиң үйге топылып келген солар екен.
Сеплик категориясы. Сөз дизбеги ямаса гәп қурамында атлықтың басқа сөзлер 
менен қарым қатнасын, олар менен байланысын билдиретуғын морфологиялық 
категория сеплик категориясы деп аталады. (аўылдан келдим, жыйналысқа 
қатнастым). Атлықтың усындай қатнасты билдиретуғын формалары сеплик деп 
аталды. Ҳәзирги қарақалпақ тилинде алты сеплик бар: атаў, ийелик, барыс, табыс, 
шығыс, орын. 
Сепликлер өзлериндеги семантикалық ҳәм грамматикалық мәнилердиң ҳәр 
қыйлы дәрежеде билдирилиўине байланыслы ҳәм гәптеги хызметине қарай 1) 
грамматикалық сепликлер. 2) кеңислик сепликлер болып екиге бөлинеди.
Атаў сеплиги. Атаў сеплигиндеги атлықлар өзиниң арнаўлы сеплик формасына 
йие болмайды, бундай атлықлар түбир, тийкар, көплик сандағы тартымланған сөзлер 
болыўы мүкин. Мысалы: муғаллим, китап, муғаллимлер, китаплар. Атаў 
сеплигиндеги сөзлер ким? не? кимлер? нелер? кими? неси? кимлери? нелери? 
сораўларына жуўап береди. Гәпте тийкарынан баслаўыш хызметин атқарады. Сен бағ 
едиң, бүлбил ушты, дағ қалды. (Әжинияз).

---

Ийелик сеплиги. Ийелик сеплигиндеги атлық кимниң? нениң? кимлердиң? 
нелердиң? киминиң? несиниң? сораўларына жуўап берип тийислилик белгисин, 
предмет ийесин билдирип келеди: адамның баласы, оқыўшының китабы. 
Тийкарынан -ның//ниң, дың//диң, тың//-тиң аффикслерин қабыл етип келеди. Ийелик 
сеплигиндеги сөзлер гейде аффиксли ҳәм аффикссиз қолланылады. Бул еки форма 
арасында мәнилик айырмашылықлар болады. Әжинияз көшеси-Әжинияздың көшеси. 
Барыс сеплиги. Барыс сеплигиндеги атлықлар кимге? неге? қайда? қаяққа? 
сораўларына жуўап берип, ис-ҳәрекеттиң бағдарланған объекттиң орнын соңғы 
пунктин билдиреди: үйге, аўылға, жумысқа. -ға//ге,-қа//ке барыс сеплигиниң 
аффикслери есапланады. Барыс сеплигиндеги атлықлар жақын, қарай, дейин, шейин,