Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

Erg
jadalligi birligi Vt/m¹ da ulchanadi, SGS tizimida esa —— da
sm s
ulchanadi.
Elastik muxitda buylama tovush to’lqinlarining tarkalishi muxitning xajmiy deformatsiyalanishi bilan bog’liqdir. SHuning uchun muxitning xar bir nuqtasidagi bosim uzluksiz tebranib turadi va u muxit bosimining muvozanatdagi kiymati va AP kushimcha bosim


195

yigindisiga tengdir. AP kushimcha bosim muxitning tovush bosimi deb ataladigan deformatsiyasi ta’sirida vujudga keladi.

Sinusoidal to’lqin tovush bosimi, muxitning to’lqin
fdS^
karshiligini (pv) zarrachalarning tebranish tezligiga
V^dt J
kupaytmasiga tengdir
^dS
AP — pv — , (59.2)
dt


Tovush bosimi balandligining birligi kilib «Bell» olingan. «Bell» katta ulchov birligi bulgani uchun uning undan bir qismi detsibell (dB) olinadi.
Fiziologik akustikada tovush sezishining tavsifi sifatida tovushning balandligi, tembri va kattikligi kabul kilinadi. Tovush balandligi deb, tebranish chastotasi va eshitish kobiliyatiga bog’liq bulgan, deyarli, davriy tovushning sifatiga aytiladi. CHastota pasayishi bilan tovushning balandligi pasayadi.
Tovushning kuchi va jadalligidan farkli, tovushssattitsligi eshitish sezgirligi kuchining sub’ektiv baxosidir, u muxitning zichligi va kulokning sezgirligiga bog’liqdir.
Tovush kattikligi birligi sifatida «fon» kabul kilinadi va
3
uni chastotasi 10 Gs bulgan tovushning xosil kilgan bosimi 1 dB ga tengligini bildiradi.
Inson kulogi tovushning ayrim jadalligini kabul kiladi. Past yoki sust tovushlarni inson kabul kila olmaydi.
Tovushning xar bir chastotasi uchun eshitish chegarasi deb ataladigan ayrim tovush jadalligi mavjud, ya’ni bundan past xolatlarda shu chastotali tovush eshitilmaydi. Kuchli tovushlarni xam, inson kulogi eshitmasligi mumkin, chunki u fakat kulokda ogrik kuzgatishi mumkin.
Inson kulogi ayrim chastotali tovushlarni kabul kilishi mumkin va u xar xil odamlarda xar xildir, ammo inson urtacha 20 Gs dan 20000 Gss gacha bulgan chastotadagi tovushlarni kabul kiladi.
CHastotasi 20 Gs dan past tovushlar - infratovushlar, 20000 Gs dan yukorisi - ultratovushlar deb ataladi.
Odatda, ultratovush to’lqinlarni generatsiya kilish uchun, asosan p’ezoelektrik va magnitostriksiyaviy nurlatgichlar ishlatiladi.


196




Ultratovushli to’lqinlar bir kator uziga xos xususiyatlarga ega. Ulardan eng muximi, yorug’likka uxshab tor yunalgan dastalar - ultratovushli nurlar kabi nurlanishi mumkin.
Ultratovushli nurlarning ikki muxit chegarasida kaytishi va sinishi geometriyaviy optika konunlariga asosan sodir bo’ladi. SHuning uchun ultratovush nurlari tarkalish yunalishini uzgartirish va fokuslashda xar xil shakldagi oynalar, tovushli linzalar, prizmalar va boshka kurilmalar kullaniladi.