Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

«Turkona» degani shuki, she'rda o'zbekcha so'z va iboralar qo'llash asosiy o'rin tutadi.
G'azal an'anaviy yetti baytdan iborat. U aruzning nisbatan murakkab turlaridan biri bo'lmish 
hazaji musammani axrabi makfim mahzuf (yoki maqsur), ya'ni maf'uvlu - mafoiylu -mafoiylu - 
faulun (yoki mafoiyl) vaznida bitilgan. Taqte'si: -- V / V - - V / V - - V / V - - (yoki V 
- ~).
G'azalda ishq mavzusi qalamga olingan. Lirik qahramon oshiq nomidan so'zlaydi. To'g'ridan-
to'g'ri ma'shuqaga muro-jaat qiladi. Biroq bu yerda zimdan ilohiy ishq ko'zda tutilgani-ni 
unutmaslik kerak.
Qofiyasi («sevarim - jigarim - saharim - guzarim - xabarim - basarim - nazarim - 
siymbarim») va radifi («xoh inon, xoh inonma») - juda jarangdor. Asar qurilishida ularning alo-
hida o'rni bor. Xususan, radifning to'rt so'zdan tashkil top-gani, amalda sakkiz misrada ularning 
qaytarilishi ohang ustu-vorligini kuchaytirgan. Radifning o'zida tazod bor: «xoh inon» bilan 

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
«xoh inonma» o'rtasidagi o'zaro zidlik asarga alohida ba-diiy joziba baxsh etgan.
«Inonma» - hozirgi tilimizda mavjud «ishonma» so'zining XV asrdagi shakli. 
Mamlakatimizning 
ayrim 
hududlarida 
(masa-lan, 
Buxoro 
viloyatida), 
shuningdek, 
Afg'onistondagi o'zbek shevalarining ba'zilarida hozir ham «ishonma» o'rniga «inonma» shakli 
ishlatiladi.
G'azalning tili - sodda, ravon. Murakkab, falsafiy-tasavvufiy so'z va timsollar uchramaydi 
hisob. Shuning uchun g'azal maz-muni - bugungi o'quvchi uchun ham tushunarli. Baytlar yengil 
kayfiyat, ayricha bir ishqiy zavq bilan o'qiladi. Hozirgacha hofizlarimiz bu g'azalni qo'shiq qilib 
kuylayotgani ham shun-dan bo'lsa kerak. Bu g'azal ham mumtoz yo'lda, ham zamo-naviy estrada 
usulida ashula qilingan.
Matla'da, radif («xoh inon, xoh inonma»)dan tashqari, to'rttagina («sensen», «sevarim», 
«qondur» va «jigarim») so'z ishtirok etgan. Bu birinchi bayt amalda yorga oshiqlikni ang-latadi, 
xolos. Lekin qo'shmisra mazmunidan uning to'g'ridan-to'g'ri yorga murojaat ekani bilinib turibdi.
Ikkinchi baytda ustalik bilan oshiqning hijron (ayriliq) ke-chasida sahargacha oh chekkani, 
bu charxi falakka yetgani ayti-ladi. Birinchi misra oxiridagi «Moh» so'zi bilan ikkinchi misra 
boshidagi «oh» o'zaro ohangdoshlik pay do qilganki, bu ham shoirning yuksak badiiy 
mahoratidan dalolat beradi.
Uchinchi bayt alohida izoh talab qiladi. Buning uchun «guzar» so'zining ayni matndagi xos 
ma'nosini tushunib olish kerak. Agar bu so'zni «o'tish» deb anglasak: «Xoh ishon, xoh ishonma, 
Xudo haqqi, boshimga qilich kelsa ham, eshiging oldidan o'tmayman», - degan g'azaldagi 
umumiy mantiqqa zid ma'no-mazmun kelib chiqadi. Shuning uchun bu so'zni «ketish» ma'nosida 
tushunish lozim. Shunda: «Xoh ishon, xoh ishonma,
Xudo haqqi, boshimga qilich kelsu ham, cshiging oldidan nari ketmayman», - degan to'g'ri 
ma'no anglashiladi.
Xuddi ikkinchi baytdagi kabi, to'rtinchi qo'shmisra birinchi satrida «nazar» so'zi ham 
bekorga qo'llanmagan: uning g'azal qofiyasidagi so'zlarga (ular orasida «nazarim» ham 
uchraydi) hamohangligi bor.
Beshinchi baytda talmih san'ati ishlatilgan. Talmih san'ati deganda asarda biror voqea-
hodisa, tarixiy fakt, adabiy yoxud af-sonaviy qahramon nomini tilga olish tushuniladi. Dinimiz 
tari-xidan yaxshi bilamizki, Yusuf degan o'g'lidan ayrilgani uchun yig'layverganidan Yoqub 
payg'ambarning oxiri ko'zlari butkul ko'r bo'lib qoladi. Bu mumtoz she'riyatimizda ko'p bor tilga 
olinadigan, ishora qilinadigan voqealardan biri hisoblanadi. Lirik qahramon yori ishqida 
yig'layverib, ko'zdan qolganini aytish uchun shu talmihdan foydalanadi.
Oltinchi baytda shoir yorni «Oy yuzli» deb ta'riflagani uchun ham shunga mutanosib 
ravishda maqta'da uni «siymbarim» dey-di. Oyning oqligi bilan siym, ya'ni kumushning oqligi 
o'rtasida vobastalik bor. Bu ikki qo'shmisra aro yana bir mutanosiblikni sezmaslik mumkin 
emas. Oltinchi baytda yor yuzi tilga olingan edi. Maqta'da lirik qahramon g'azaldagi maqsad-
muddaosidan kelib chiqib, o'z yuzi haqida ham unga eslatib qo'yishni unut-maydi: Lutfiyning 
yuzi azbaroyi hijron azobini chekaverganidan sarg'ayib ketib, oltinni yashiradigan darajaga 
yetdi, ya'ni shun-chalik sarg'aydiki, buning oldida tilloning sariqligi hech narsa bo'lmay qoldi!
Lutfiy g'azallari bunday go'zal badiiy topilmalarga boyligi bilan ajralib turadi.
Adabiyotimizda mashhur g'azallarga naziralar bitish, ya'ni uning qofiya va radifidan 
foydalanib, o'xshatmalar yozish an'anasi shakllangan. Lutfiyning bu g'azali ta'sirida Boborahim 
Mashrab (1640 - 1711) ham bir g'azal уaratgan.