Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

142
 
“birinchi turtki”ni ham tabiatning rivojlanish sabablaridan biri deb hisoblaydi. 
Lomonosovning bilish nazariyasiga ko'ra, tashqi olam sezgilarimizning 
manbaidir. U Dekartning “tug'ma g'oyalar”i bilan Lokkning “ikkilamchi sifatlar” 
ta'limotiga qarshi chiqdi. Predmet va hodisalarning ichki sababini bilish uchun 
tajriba bilan tafakkur birligi zarur va u nazariy xulosalar orqali tekshirilishi lozim. 
Hissiy qabul qilish va ilmiy tushuncha birligi moddiy olamning turli qiyofasini 
beradi . 
Ijtimoiy hodisalarni tushunishda Lomonosov ma'rifatchilik nuqtai nazariga 
qo'shiladi va jamiyat hayotini faqat maorif vositasi bilan va xulq-atvorni 
takomillashtirish yo'li bilan yaxshilash mumkin, deb o'ylaydi. 
A.N.Radishchev 
(1749-1802 
yy.) 
Rossiyadagi 
ilg'or 
fikrlarning 
namoyondasi. Uning falsafiy qarashlari “Inson, uning o'lishi va o'lmasligi haqida” 
asarida o'z ifodasini topgan. U moddiy dunyo ob'ektiv mavjud, u turli xil sifat, 
xususiyatlarga: og'irlik, shakl, harakat, rang va boshqalarga ega, materiya va 
harakat bir-biri bilan uzviy bog'liq, degan edi. Inson o'limidan keyin uning ruhi 
abadiy yashashi mumkinligini tasdiqlaydigan hech narsa yo'qligini ko'rsatgan. 
Bilish nazariyasiga doir fikrlarini bildirganda uningcha inson o'z bilimlarni sezgilar 
yordamida olamdan oladi, deb hisoblagan. U Dekartning “tug'ma g'oyalariga” 
qarshi chiqdi hamda tashqi olam inson bilimining manbai ekanligini asosladi. 
XIX asrda Rossiyada ijod qilgan V.G.Belinskiy (1811-1848 yy.), 
A.I.Gertsen 
(1828-1889 
yy.), 
N.G.Chernishevsiy 
(1820-1880 
yy.), 
N.A.Dabrolyubov (1836-1861 yy.), N.P.Ogaryov (1813-1877 yy.)lar ham falsafiy 
tafakkur rivojiga katta hissa qo'shganlar. Ular M.V.Lomonosov, A.I.Radishchev 
hamda nemis klassik faylasuflari Gegel, Feyerbaxlarning ilmiy falsafiy merosini 
atroflicha o'rganib chiqishdi, undagi ilg'or fikrlarni hisobga olib, yangi falsafiy 
ta'limot yaratdilar. Ular fikricha materiya birlamchi, ong yuksak darajada tashkil 
topgan materiyaning mahsuli, shu tufayli u ikkilamchidir. Dobrolyubov dunyodagi 
barcha jismlar harakat va rivojlanishda bo'lgan yagona materiyaning turli-tuman 
holatlaridan iborat: materiya abadiy, u hech kim tomonidan yaratilmagan va 

---