Muhandislik geologik tadqiqotlar
Yer qobig’idagi hosil bo’ladigan tektonik harakatlar sabablari
Download 6.17 Mb. Pdf ko'rish
|
-qullanma
|
12.5. Yer qobig’idagi hosil bo’ladigan tektonik harakatlar sabablari haqidagi gipotezalar Yer qobig’ining turli bukilmali va uzilmali dislokatsiyalari ko’rib chiqilganda, ularni xosil bo’lishi sababi yerning ichida vujudga keladigan tektonik xarakatlar deb ko’rsatiladi. Lekin ayrim uzilmali va uzilmali tuzilmalar notektonik yo’llar bilan ham hosil bo’lishi mumkin, shu sababli dislokatsiyalarni o’rganish chog’ida tektonik va notektonik hosil bo’lish tuzilmalarini ajratish lozimdir. Notektonik tuzilmalar hosil bo’lishi sabablari o’rganilgan bo’lib, ular ekzogen jarayonlar tufayli yuz beradi. Masalan: surilish, ko’chish, karstlar, muzliklarning jinslarga bosimi va h.k. Yer qobig’idagi tektonik xarakatlarning xosil bo’lish sabablarini aniqlash anchalik mushkul vazifadir. Hozirgi sharoitda tektonik harakatlarni hosil bo’lish sabablari 3 guruhga ajratilgan: 1) Kinematik belgilarga asoslangan ya’ni yer o’qining tebranma xarakati tufayli bizning planetamizning sekinlab yoki tezlab ketishi, quyosh yoki oyning tortish kuchi tufayli magmaning qaynashi - sovushi harakati va boshqa xodisalar oqibatiga asoslangan; 2) Yer qobig’ining ekzogen jarayonlar bilan bog’lanish harakatiga asoslangan; 3) Yerning ichki tuzilishi o’zgarishining geotektonik jarayonlar faktori sifatida tan olinishi. Bu sohada V. A. Obruchev va V.V. Belousov kontseptsiyalari ko’proq tanilgandir. V.A. Obruchev gipotezasiga ko’ra, yerning taraqqiyoti davridagi yer qatlamining va ayniqsa faol sodir bo’layotgan, kengayish va qisilish kuchlari ta’siri sharoitidagi xarakatidan kelib chiqadi. Bunda 2 xil; tebranma, bukilma xarakat ko’rsatiladi. 73 Qisilish jarayonida issiqlik yo’qolishi, cho’zilish esa magmaning qattiq xolatdan yumshoq xolatga o’tish, qisilish tugagandan so’ng, bosim kamayishi bilan shartlanadi. Kengayish, ko’chuvchi belbog’lar - geosinklinallarni tashkil etadi. Barqaror bo’lgan maydonda yer qobig’i ko’pchiydi va yoriqlar turkumiga bo’linadi. Qisilish tangentsial’ harakatlar tufayli geosinklinallarda bukilmalar jarayoni oraliqlarini xosil qilib, bu oraliqda energiya to’planish uchun lozim bo’ladi (evolyutsion davr). Magmatik faoliyat kengayish davri va sikllari bilan bog’lanib, magmatik qatlamga bosim kuchsizlanadi va magma qattiq holatdan suyuq holatga o’tib, yoriqlarni to’ldirib yuqoriga xarakatlanadi (revolyutsion davr). V.V. Belousov, yer shari, kosmik fazodagi sovuq changsimon zarralarning birikishidan hosil bo’lgan taxminni ilgari suradi. Keyinchalik Yer ichidan, radiaktiv parchalanish tufayli qizib borgan. Yer moddasining issiqlik o’tqazuvchanligi kamligi tufayli radioaktiv issiqligi xanuz katta chuqurliklarda (700 kmdan ko’p) to’planmoqda. Yerning mantiya qismining yuqori qavatlari tarixi murakkabroqdir. Hisoblashlar shuni ko’rsatadiki, dastlab yuqori mantiya hammasi qizigan, so’ngra taxminan bir yarim milliard yil avval, radioaktiv elementlar tugaganligi sabab, bosqichma-bosqich tepadan pastga tomon sovish boshlangan. Radioaktiv qizdirish mantiyaning yuqori qismi moddasining qisman erishiga olib kelgan. Yuqori mantiyadan seysmik tebranish to’lqinlarining tezligi bo’yicha yumshoq qatlam (astenosfera) aniqlangan bo’lib, u materik (quruqlik) ostida 100-200 km, okeanlar ostida 50-400 km chuqurlikda joylashgandir. Extimol, qisman erigan qatlam shu bo’lsa kerak. Yengil tarkiblar undan erib chiqib, yuzaga ustun yoki polosa ko’rinishida yuqoriga ko’tariladi. Ana shu yengil jinslardan yer qobig’i va xususan uning granit qatlami tashkil topadi, pastga tomon esa erigan qatlamdan og’ir moddalar tushib ketadi. Bu jarayonga ichki sinishlar ta’sir ko’rsatishi lozim. Ular, yengil moddalar oson ko’tariladigan yo’llar bo’lib hisoblanadi. Yer qobig’ining yuqori qismida ajralish jarayoni tezroq 74 va shiddatliroq ro’y beradi, sababi yuqorida bosim pastligi tufayli, moddaning quyuqligi kamroqdir. Yuqorida erigan qatlamning bo’linishi, yer qobig’ini shiddatli geosinklinallarga xos bo’lgan turli ko’tarilishlar, tepaliklar va chuqurliklar hosil qiladi. V.A. Obruchev va V.V. Belousovlar gepotezasi va taxminlari ma’lum bo’lgan ilmiy ma’lumotlarga yaqin turadi. Ayniqsa mantiyaning yuqori qisimni tashkil etgan moddaning tarkibi haqida yangi ma’lumotlarni to’planib borishi bilan, bu taxminlar qayta ko’rib chiqib, to’ldirib boriladi. Download 6.17 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|