Mundarija : kirish qism I bob nafosat tarbiyasining maqsad va vazifalari
BADAN TARBIYASI (JISMONIY TARBIYA)
Download 96.74 Kb.
|
Nafosat tarbiya.tt11
BADAN TARBIYASI (JISMONIY TARBIYA)
Mashxur yunon donishmadi Aflotun baxt xaqida zikr etib: «Inson uchun birinchi baxt uning sogligi, ikkinchisi - gozallikdir» degan ekan. Chindan xam sixat-salomatlik xamma boyliklar manbaidir. Nasl-nasabi soglom va ma`naviyati yuksak xalqning avlodlari xam soglom-baquvvat. Iymon-e`tiqodli va sadoqatli boladiki, bu baxt ona-Vatanning shuxrati va qudratining zor omiliga aylanadi. Xalqning ana shunday baxt-saodati uchun soglom avlod kerak. Soglom avlod deganda biz xam jismoniy, xam ma`naviy tomondan yetuk, bardam, xar ishga qodir, ilgor madaniyatli kishilarni kozda tutamiz. Darxaqiqat, shunday noyob fazilatlarga ega avlodni tarbiyalab voyaga yetkazayotgan xalq kelajakka ochiq koz, yorug yuz katta ishonch bilan karaydi. Badan tarbiyasining maqsadi xar tomonlama jismonan chiniqqan, sof fikrli, mard, sabotli, qat`iyatli, Vatanni himoya qila oladigan shaxslarni kamol toptirishdan iborat. Qadimda xalqimiz badan tarbiyani riyozat deb atashgan. Abu Ali ibn Sino «Tibbiy doston» («Urjoza») asarida riyozat badan tarbiyasi xaqida toxtalib, uning bir necha xillari bolishi, bu jismoniy mashqlar bilan ortacha shug’ullanish soglikka foydali ekanligini bunday ta`riflaydi:
Olim yana, jismoniy mashqsiz yurish badanda yomon xultlarning yigilishiga sabab bolishini aloxida oqtirib bunday deb yozadi: Riyozatsiz yotishdan kop topma roxat, Bu roxatdan topolmassan xech manfaat. Jim yotsang iflos xult-la tular badan, Gizocha xech xozirlanmas biror maskan. Inson jismoniy soglom, va bardam-baquvvat bolsa. xayot gozalliklarini yaxshi idrok etadi, aql-zakovati yuksala boradi, atrof-muxitni ziyrak bolib kozatadi. Shu nuktai nazardan aytganda. Inson bolasi soglom-baquvvat bolishda badan tarbiya muxim omil ekani anik. Demak, bu tarbiya aqliy, Axloqiy va estetik tarbiyaning zamini ekan. Ta`bir joiz bolsa, bir yerda turib kolgan suv kulmak xolda xech foydasiz deyilsa, xarakatsiz odam xam kulmak kabidir, sharkirab okkan suv ozi gozal, xam dala-boglarni yashnatgani kabi, serxarakat, jismoniy mashqlar bilan shugullanadigan odamning xam ozi (jismonan) gozal, xam qli gozal, xam odob-Axloqi gozal boladi. Badantarbiya insonni xar tomonlama tetik, xushyor, qobiliyatli tarzda kamolga yetkazadiki, donolar jismoniy tarbiya gozallik tarbiyasidir, deb bejiz aytishmagan. Inson jismoniy soglom, xar tomonlama yetuk rivojlanishi uchun ma`lum maqsadni kozlagan xolda tejamli xarakat qilishi, tabiat qoynida yoki ozoda-shinam sport zalida xarakatli mashqlar bilan shugullanishi bolarning xammasi unda nafosat xis-tuygusini, akliy tushunchasini va didini tarbiyalaydi. Shubxa yoqki, xilma-xil, aniq, ifodali, bajarilgan jismoniy mashqlar estetik kechinma, xislarni yuzaga keltiradi. Jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida xarakatlar maqsadining xam shakl, xam mazmun jixatdan bir-biriga mos kelishi esa uning gozalligini ta`minlaydi. Ma`lumki, bola layokatga mos xolda ustirish uchun mehnatsevarlik va ishchanlik kerak. Mehnatsevarlik va muttasil otirib ishlash kabi fazilatlardir. Garchan inson kamolatiga ta`sir etadigan omillar bir kancha bolsa xam lekin, maxsus tarbiya muassasalarida tarbiyachining raxbarligida amalga oshiriladigan milliy tarbiya jarayoni yetakchi xisoblanadi.
Uchinchidan, tarbiya yordamida muxitning salbiy ta`sirini xam yukoish yoki bartaraf qilish mumkin. Turtinchidan, tarbiya doimo kelajakka karatilgan maqsadni belgilaydi. Shu tufayli, u shaxsning kamolga yetishini tezlashtiruvchi rol` uynaydi. Insonni kamol topishida barkamol inson bolib yetishida maktabning axamiyati katta. Bolalar maktabga qadam kuyar ekan, ular ukuv mehnati bilan band boladilar. Bolalar maktabda fan asoslarni egallab olishi bilan irga ularda sekin-asta ilmiy dunyokarash shakllanib boradi. Ukuvchi-tarbiyachilarning raxbarligida insonga xos bolgan yuksak fazilatlarni egallaydilar. Reja asosida tarbiyaviy ishlarni tashqil etib, bolani tariyalashda oilaga xar vakt yordam kursatadi. Tarbiyachi oz tarbiyalovchisining oila sharoitidan xabardor bolishi, pedagogik maslaxatlarga, yordamga mauxoj bolgan oilalarga yordam yerishi muxim. Tarbiyachi uchun bola bush vaktini kimlar bilan va nimalar bilash mashgul ulib utkazayotgani axamiyatsiz emas. Chunki oz xoliga tashlab kuyilgan bola kuchaning salbiy ta`siriga berilib ketishi mumkin. Umuman, pedagogik jixatdan tugri uyushtirilgan xar kanday faoliyat bola shaxsining akliy, Axloqiy, estetik, jismoniy va irodaviy rivojlanishiga ijobiy ta`sir etadi. Raxbarlik qilinmagan faoliyat esa biryoklama yoki salbiy ta`sir etishi mumkin. Rivojlanish shaxs faoliyatidan tashkarida bolmaydi. Shu sababli odam faoliyati uning rivojlanishi uchun asos boladi. Pedagogik jixatdan tugri uyushtirilgan xar kanday faoliyat xak uyin, mehnat, ukish, sport va boshqalar shaxsning rivojlanishiga ta`sir kursatadi. Shaxs ulgaya borgan sari uning faoliyati xam mazmunan, xam shaklan ozgarib boradi, turli yosh davrlarida esa faoliyat turlari xam urganib boradi. Shu sababli bola xayotida uyin, ukuvchi xayoliida ukish, katalar xayotida mehnat faoliyatlari kata axamyatga egadir. Shaxs kaysi yoshda bolishidan kat`iy nazar, ularning rivojlanishida mehnat faoliyatining axamiyati katadir. Ayniqsa, mehnat insonning xam jismoniy, xam ma`naviy kamol topishida muxim manba xisoblanadi. Mehnat orqali shaxsning Axloqiy sifatlar tarkib topadi, ularda vatanparvarlik, mas`uliyat, intizomlilik, faollik ortadi. Bolardan tashkari shaxsni kamolga yetishda uning barkamol inson bolib yetishishida nafosat tarbiyasi, Axloq-odob tarbiyasi, ekologik tarbiya, jismoniy tarbiyalarning urni va roli bekiyosdir. Chunki bu tarbiya usullari birgalikda amalga oshirilsa biz yoshlar ertangi Ozbekiston bunyodkorlari avvalambor soglom bolishimiz, sport bilan shugullanishimiz xar kungi faoliyatga aylanishi kerak. Chunki sog tanda soglom akl boladi. Agar biz soglom bolsakgina farzandlarimiz soglom boladi. Prezidentimiz «Soglom avlod yili» ni e`lon qilar ekan: «Soglom avlod deganda, shaxsan men, eng avvalo soglom naslni, nafakat jismonan bakuvvat, shu bilan birga ruxi, fikri soglom, iymon e`tikodi butun bilimli, ma`naviyati yuksak mard va jasur, vatanparvar avlodni tushunaman» deb ta`kidlaydilar. Ertangi kunimiz biz yoshlar kulida. Shunday ekan biz yoshlar, bolgusi pedagoklar avvalambor ozimiz xar tomonlama yetuk, kamolga yetishishimiz, bilim va malakaga ega bolish uchun kunt bilan ukishimiz darkor. Bu yoshlar, ertangi kunning bunyodkorlari kelajak avlodni tarbiyalash, uktishdek ma`suliyatli va sharafni ishga kul urarkanmiz, xozirdanok oz bilimimizni oishiirishmiz, berilayotgan imkoniyatlardan unumli foydalanishimiz darkor. Chunki Prezidentimiz aytganlaridek «Farzandlarimiz bizdan kora kuchli, bizdan kora aklli, dona va albatta baxli bolishlari kerak» degan gaplari biz yoshlarni yanada mas`suliyatli bolishga undaydi. Men kelajakda iktsiodchi-pedagog bolar ekanman, mustaqil Ozbekiston uchun, uning kelajagi uchun xozirdanok astoydil izlanishga, barcha iktisodiy bilimlarni egallashga, kunt bilan ukishga va muxtaram prezidentimiz ishonchlarini oklashga xarakat qilyapman. Ishonch bilan shuni aytishim mumkinki, kelajakda maxsus fandan dars berar ekanman, ukuvchilarga chukur bilim berishga, ularni xar tomonlama yetuk qilib milliy tarbiya asosida tarbiyalashga, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni kullab, bilim berishga soz beraman. Har kishining dunyoda oromi joni - tarbiya , Baxtu iqboli saodatining makoni -tarbiya . Ey otalar jonlaringizdan aziz farzandingiz , G`ayrat aylang , o`lmasun vaqtu zamoni - tarbiya Abdula AvloniyBugungi kunda jamiyatimiz uchun har tomonlama rivojlangan fan texnika taraqqiyotini hayotga tatbiq eta oladigan yetuk, malakali qadrlar tayyorlash masalasi turibdi. Maktab talimining hozirgi bosqichida o`quvchilarni mehnatga tayyorlash, o`sib kelayotgan avlodning talim va tarbiyasidagi eng zarur vazifalaridan biri hisoblanadi, chunki mehnat har qanday rivojlanish va taraqqiyot jarayonining asosidir. Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarni mehnatga tayyorlash ularning qiziqishlari, moyilliklari va imkoniyatlariga asoslangan qo`l mehnati hisoblanadi. Shu munosabat bilan mehnat talimi jarayoni o`quvchilarda ushbu yosh uchun bilim, mehnat, ahloqiy, estetik, iqtisodiy-ekologik va aqliy imkoniyatlarni aniq mehnat jarayonlarida rivojlantirishga qaratilgan. Natijada ularni mehnatga tayyorlashni keyingi sinflarda davom ettirilishi uchun zarur aloqadorlik hosil qilinadi. Mehnatning, nafaqat bola tarbiyasida, balki har qanday odamning komil inson bo`lib yetishishida ahamiyati naqadar ulkan ekanligi hammamizga ma`lum. Shuning uchun bo`lsa kerak, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham mehnat to`g`risida alohida moddalar qabol qilingan. Masalan, Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash (37-modda), yollanib ishlayotgan barcha fuqarolar dam olish huquqiga egadirlar (38-modda), Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo`qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum bo`lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta`m`not olish huquqiga ega (39-modda) kabi huquqiy me`yorlarni misol qilib aytib o`tish mumkin. Xuddi shunday mehnatga, aynan olganda, mehnat talimiga etibor xalq talimida ham qaratilgan. Shu jumladan, boshlang`ich talimda ham har bir sinfda haftada bir soatdan mehnat talimi mashg`ulotlari tashqil etilishi belgilab berilgan. Boshlang`ich sinflarda o`tkaziladigan mehnat talimining maqsadi o`quvchilarning barkamol shaxs bo`lib shakllanishlari uchun ularga mehnat jarayonlari, kasblar asoslarini (texnologiyasini) o`rgatish, ularni kasb tanlash bilan uyg`unlashtirish orqali ularning kasbgacha tayyorgarligiga zamin yaratishdan iborat dir. Mehnat talimining tarbiyaviy maqsadi ham kattadir, ya`ni o`quvchilarning mehnat ko`nikmalarini egallashlari jarayonida mehnat va kasbga munosabatlarida yuqori axloqiy sifatlarni, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, insonparvarlik va tadbirkorlikni shakllantirish lozim. Mehnat talimining hozirgi davrdagi, qolaversa mehnat talimi o`qituvchilarining vazifalari ham, bu vazifalarning talab darajasida bajarilishiga ham yosh avlodning barkamol inson bo`lib yetishishlarida muhim o`rin tutadi. Bu vazifalar tubandagilardan iboratdir: -Tashkiliy vazifalar o`quvxona, unda maxsus ish joyi, zarur materiallar, asboblar tashqil qilish. -Sanitariya-gigiyena hamda mehnat xavfsizligi talablarini ta`minlash. Uslubiy vazifalar mashg`ultlarning yarim va bir yillik o`quv ish rejalarini tozish, mahalliy sharoitlarni hisobga olish, o`g`il va qiz bolalarning o`zlariga xos mehnat mashg`ulotlarini va kasb tanlashlarini amalga oshirib borish va boshqalardir. Boshlang`ich talimda o`qitiladigan mehnat talimi fani o`quvchilarni aqliy va jismoniy mehnat turlari, kasblar bilan dastlabki tanishtirish, kasb tanlashga tayyorlash, mehnatni qadrlash, mehnatga qiziqish hamda mehnatsevarlikni shakllantirish orqali ularning kasbgacha tayyorgarliklarini 5-sinf uchun ozviy bog`lanish zaminini yaratishni ko`zda tutadi. Bolar talimiy va tarbiyaviy hamda rivojlantiruvchi yo`nalishlar hisoblanadi. O`qituvchi mehnat talimi mashg`ulotlari jarayonida o`quvchilarga aqliy, jismoniy, axloqiy, badiiy-estetik tarbiya va talim berish orqali ularning barkamol shaxslar bo`lib yetishishlariga yordam berishi darkor. Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini malakasini oshirishga qo`yilgan davlat talablarida kursni bitirgan o`qituvchi mehnat talimi fani bo`yicha mashg`ulotlarni ham talab darajasida o`tish mahoratiga ega bo`lishi aytib o`tilgan. Ana shu talabdan xulosa chiqarib, har bir boshlang`ich sinf o`qituvchisi (mehnat talimi fanini o`qitmasa ham) mehnat talimi bo`yicha barcha me`yoriy-uslubiy hujjatlarni, davlat talim standarti va dastur talablarini, mashg`ulotlar o`tish shart-sharoitlarini, metodikasini chuqur bilishi lozim bo`ladi. Shu bilan birga, (sinf rahbari sifatida ham) o`quvchlarning mehnat talimi dasturida belgilangan bilim, ko`nikmalarini davlat talim standartlariga binoan o`zlashtirish holatini dastlabki, oraliq va yakuniy nazorat qilib borishlari kerak. Mehnat talimi Inson va jamiyat sohasiga kiradi. Bu sohaga jami beshta fan mavjud. Davlat talim standarti beshta fan bo`yicha umumiy qilib, bir bo`limda keltirilgan. Bolar orasidan mehnat talimi bo`yicha qo`yilgan talablarni aniqlab olish zarur. Tubandagi talablar shular jumlasiga kiradi: texnik modellashtirishga oid ishlarni bilish; uy-ro`zg`or ishlarini bajara olish; sodda konstruktorlik ishlarini bajara olish; duradgorlikka oid sodda va yengil ishlarni bajara olish (o`g`il bolalar uchun); oddiy bichish-tikish ishlarini bajara olish (qiz bolalar uchun); inson mehnatini, faoliyat turlarini anglash. DTS 4-sinfning bitiruvchilariga qo`yiladi. Shunga qaramasdan, bu ko`rsatkichlarga o`quvchilar birinchi sinfdanoq tayyorlab boriladi. Har bir sinfda qanday bilim, ko`nikma va malakalarni berish dastur talablarida belgilab beriladi. Shuning uchun ham mehnat talimidan dars beruvchi o`qituvchi, avvalo, har bir sinf oxirida o`quvchlar bilishi, uddalay olishi kerak bo`lgan dastur talablarini chuqur bilishi shart va har bir mehnat talimi mashg`uloti jarayonida o`z maqsadini ana shu talablarni bajarishga qaratishi lozim. Masalan, o`quvchilar birinchi sinfni tugatgandan so`ng quyidagilarni uddalay olishlari lozim: - ayrim kasblarda ishlatiladigan asboblar nomlarini va nima maqsadda ishlatilishini bilish; - yog`och materiallar olinadigan daraxtlarni tanish va ularning nomlarini bilish; - ayrim gazlama turlari, nomi, xususiyatlarini va ulardan tayyorlanadigan buyumlarni bilish; - pazandalikda ishlatiladigan mahsulotlarning turlari va nomlari, nima maqsadda ishlatilishini bilish; - qandolatchilikda ishlatiladigam xom ashyolar va tayyorlanadigan mahsulotlarni bilish; - qurilish sohasida ishlatiladigan materiallar nomi, ayrim xususiyatlari va ishlatilish sohalarini bilish; - qog`oz va kartondan eng oddiy shakldagi buyumlarni qirqib tayyorlash, ularning rasmini chizish, bo`yash hamda eng oddiy naqshlar bilan bezash; - tugma qadash, eng oddiy choklarni tikish, gazlamalarni qirqishni bilish. Ikkinchi sinf oxirida kelib o`quvchilar mehnat talimi fani bo`yicha tubandagilarni bilishlari hamda bajara olishlari darkor. Ayrim kasblar mahsulotlari yoki tayyorlanadigan buyumlar, eskizlarini chizish va oddiy bezaklarini ishlash. Bir nechta kasblar sohasida ishlatiladigan asboblarning tozilishini hamda ishlatilishini bilish. Ayrim tabiiy materiallardan oddiy tasvirlar va naqshlar tozish. Yog`och materiallarning qattiq-yumshoqligi, egilish-sinishga, suvga, zaxga va boshqa ta`sirlarga chidamliligini bilish. Gazlamalarning haroratga, saqlanishga chidamliligi, ularning har xil ta`sirlar natijasida o`zgarishlarini bilish. Tuproq, loy, sapol va boshqa materiallarning asosiy xususiyatlarini bilish. Oziq-ovqat mahsulotlarining eng oddiy xususiyatlarini bilish. Qog`oz, karton, gazlamalarni qirqish va kesish asboblaridan to`g`ri foydalanish. Kashtachilik va tikuvchilikda qo`llaniladigan asosiy chok turlaridan tikish. Ayrim ekinlarni o`stirish va chorva mollari boqishning eng oddiy qoidalarini bilish. Uchinchi sinf o`quvchilari o`quv yili oxirida quyidagi dastur talab va ko`rsatmalarini bilish va uddalay olishlari lozim. Har xil oddiy buyumlar va mahsulotlar tayyorlash jarayonlari ketma-ketligini hamda xom ashyolarini bilish. Ularni so`zlar va turli tasvirlar, jadvallar orqali ifodalay olish. Ommaviy ishlatiladigan mehnat qurollarining turlarini va ulardan to`g`ri foydalanishni bilish. Ayrim oddiy buyum va mahsulotlarni tayyorlash uchun eskizlar chizish. Qog`oz, karton, gazlama va boshqa materiallardan oddiy shakldagi gullar yasash Loydan milliy o`yinchoqlar yasash, ularni bo`yash va naqshlar bilan bezash. Yog`ochdan oddiy buyumlar va o`yinchoqlar yasash. Gazlamadan oddiy buyumlar tikish Pazandalik va qandolatchilikning ayrim texnologik jarayonlarini bajarish. O`simliklar, chorva mollari va parrandalar yetishtirishga doir ayrim vazifalarni bajarish. To`rtinchi sinf oxirida esa tubandagi dastur talablarini DTS talablari bilan birgalikda bilishlari hamda uddalay olishlari ko`zda tutiladi. (Albatta, o`qituvchi o`g`il bolalar bajaradigan ishlarni alohida, qiz bolalar bajaradigan yumushlarni, talablarni alohida qilib rejalashtirib olishi kerak.) Yog`ochdan oddiy buyumlar tayyorlash jarayoni uchun texnologik jadval hamda grafik tasvirlarni bajarish. Oziq-ovqat tayyorlash jarayoni uchun texnologik jadval hamda ayrim oziq-ovqat mahsulotlarini turli shakllarda tayyorlash uchun eskizlar chizish Zargarlik, gilamdo`zlik, kulolchilik va boshqa kasblarda naqqoshlikdan foydalanishning eng oddiy usullarini bilish Qo`g`irchoqlar uchun kiyimlar tikish va kashta gullari bilan bezash. Taomlar pishirish uchun sabzavotlarni tayyorlashni bilish. Xamirdan ayrim taomlar tayyorlash jarayonlarini bajarish. Ayrim qandolatchilik mahsulotlarini tayyorlash. Uy-ro`zg`or ishlarini to`g`ri va sifatli bajarish. Qo`l mehnati jarayonida bolalar asosan ishlab chiqarish texnologiya chiqindilari (qog`oz, karton, sim, yog`och, gazmol va boshqalar) bilan: tabiiy va sun`iy xom-ashyolar (maxsus loy, yog`och va plastmassalar, plastilin, elim va boshqalar) bilan, keng iste`mol mollari va xalq hunarmandchiligi mahsulotlari, tayyorlash uchun mahalliy xom-ashyolar bilan elektr, radiotexnika to`plamlari va hokazolar bilan ishlashga o`rganadilar. Bolarning hammasi o`quvchilarga qo`l asboblari bilan ishlash, har xil xom ashyolardan foydalanishning ma`lum tajribasini to`plashga imkon beradi, bu esa mehnatning qadrini va ma`nosini tushunishga, mehnat kishilariga hurmatda bo`lishga, mehnatning va kasbning u yoki bu turiga qiziqishlarini shakllantirishga yordam beradi. Mehnat talimi va kasbga tayyorlash vazifalari boshlang`ich maktabda butun talim tarbiya sistemasi va barcha o`quv predmetlari yordamida hal etiladi. Bu o`rinda mehnat darslari etakchi rol` o`ynaydi. Maktabda muntazam mehnat talimining boshlang`ich bochqichi boshlang`ich sinflardagi mehnat dargohlari va kichik maktab yoshidagi bolalarning qo`lidan keladigan ijtimoiy foydali ishdir. Boshlang`ich maktabdagi mehnat talimning asosiy vazifalari mehnatga ahloqiy va psixik tayyorlash, o`quvchilarni boshlang`ich poletexnik bilimlar bilan qurollantirish mehnatga amaliy tayyorlashdir. O`quvchilarni mehnatga ahloqiy tayyorlash deganda, ularning bu mehnat natijalariga hurmat bilan yondoshishlari nazarda tutiladi. Mehnat darslarini, mashg`ulotlarini tashqil etishda o`quvxonasi, asbob-uskunalar, kerakli materiallar, jihozlar, ko`rgazmali vositalarning ahamiyati katta. Shuning uchun ota-onalar qo`mitasi, homiylar ko`magida ustaxona tashqil etish maqsadga muvifiq bo`lardi. Unda kerakli jihozlar, asboblarning bo`lishiga erishish lozim. Shundan so`ng o`qituvchi talimdagi yangi-yangi usullardan, yangi pedagogik va axborot texnologiyasi unsurlaridan foydalanib, turli metodik adabiyotlar, milliy hunarmandchilik namunalari va boshqa vositalar ko`magida mehnat talimi mashg`ulotlarini tashqil etishi kerak bo`ladi. Ayniqsa, o`quvchilarning yordami, ya`ni dars davomida kerakli jihoz va asbob-uskunalarni uydan keltirish orqali olib borish ham maqsadga muvofiq bo`ladi. Mustaqil amaliy ishlarda mahalladagi mohir ustalar, chevarlar, oshpaz, cho`pon, bog`bon va boshqa kasb egalari ko`magidan, maslahatlaridan foydalanish ham yaxshi natija beradi. Download 96.74 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling