Muqaddima

Qonning faol reaksiyasi va bufer tizimlari. Qonning faol reaksiyasini vodorod (H
+
) 
va gidroksil (OH
-
) ionlarning miqdori belgilaydi. Bu reaksiyani vodorod ko‘rsatkichi – 
pH ifodalaydi. Qonning faol reaksiyasi g‘oyat muhim ahamiyatga ega, chunki 
almashinuv jarayonlari faqat muayyan reaksiyadagina mo‘tadil o‘tadi. 
Odamda arterial qonning pH 7,4 ga, vena qonining pH esa karbonat kislota ko‘proq 
bo`lganidan 7,35 ga teng. PH ning salgina (0,1-0,2 ga) o‘zgarishlari ham uzoq davom 
etishi mumkin emas. Qonning o‘zgargan faol reaksiyasi tezda tiklanmasa, organizm 
halok bo`ladi. Qonga ishqoriy va kislotali tabiatga ega moddalar uzluksiz qo‘shilib 
turishiga qaramay, uning pH muqim saqlanadi. Bunga erishishning uchta yo`li ma‘lum: 
1) qonning bufer tizimlari yordamida; 2) CO
2
ni o‘pka orqali chiqarish yo`li bilan; 3) 
buyraklar orqali kislotalar ajralishini ko‘paytirish, ishqoriy moddalarni saqlab qolish 
yo`li bilan. 
Qonning pH doimiyligiga xavf tug‘ilganda birinnchi galda bufer tizimlari ishga 
tushadi. Bunday tizimlardan qonda to‘rtta: karbonat, fosfat, plazma oqsillari va 
gemoglobin bufer tizimi. 
Karbonat bufer tizimi kuchsiz karbonat kislota (H
2
CO
3
) va bu kislotaning kuchli 
asoslar bilan hosil qilgan tuzlaridan (NaHCO
3
, KHCO
3
) iborat. Qonda karbonat 
kislotadan kuchliroq kislota paydo bo`lsa, uning anioni natriy yoki kaliy kationi bilan 
birikib, neytral tuz hosil qiladi. Vodorod HCO
3
-
anioni bilan karbonat kislotani hosil 
qiladi. Eritrotsitlardagi karboangidraza fermenti karbonat kislotani H
2
O va CO
2
ga 
parchalanishini ta‘minlaydi. Karbonat angidrid o‘pka orqali atmosfera havosiga 
chiqariladi. 
Agar qonga ishqor tushsa, u karbonat kislota bilan birikib, bikarbonat va suv hosil 
qiladi. Bu mumtoz bufer tizimning ahamiyati shundaki, u qon reaksiyasini bir zumda asli 
holiga keltiradi. 
Fosfat bufer tizimi bir asosli (NaH
2
PO
4
) va ikki asosli (Na
2
HPO
4
) fosfatlardan iborat. 
Dissotsiatsiyalanishi qiyin bo`lgan bir asosli fosfat kislota xususiyatiga ega, ikki asosli 
tuz esa – kuchsiz ishqor. Qonga tushgan ishqorlar NaH
2
PO
4 
bilan, kislotalar esa ikki 
asosli
fosfat bilan reaksiyaga kirishadi. Natijada pH o‘zgarmay qolaveradi.
Amfoter xususiyatlarga ega bo`lgan plazma oqsillari kislotalar bilan ishqor sifatida, 
ishqoriy moddalar bilan kislota sifatida reaksiyaga kirishib, qonning pH doimiyligini 
saqlashda ishtirok etadi. 
Ammo bu jarayonda gemoglobin bufer tizimi asosiy rol o‘ynaydi. Gemoglobin bufer 
tizimiga qonning bufer sig‘imining 75% to‘g‘ri keladi. Bu tizimni tiklangan gemoglobin 
(HHb) va gemoglobinning kaliyli tuzi (KHb) tashkil qiladi. Vodorod ionlarining miqdori 
H
2
CO
3
hisobiga ko‘payib ketsa, gemoglobinning tuzi kaliy ajratadi. HCO
3
-
anioni bu 
kaliy bilan birikib, neytral tuz hosil qiladi. Vodorod esa gemoglobin bilan birikib, deyerli
dissotsiatsiyalanmaydigan HHb ga aylanadi. Natijada vodorod ionlari bog‘lanadi va 
qonning pH o‘zgarmaydi. 
Buyraklarning pH doimiyligini ta‘minlashdagi roli ajratuv fiziologiyasiga 
bag‘ishlangan bobda ko‘riladi. 
Qon faol reaksiyasining doimiyligini saqlovchi kuchli mexanizmlar mavjudligiga 
qaramasdan, vodorod ko‘rsatkich ba‘zi fiziologik va patologik holatlarda o‘zgaradi. PH 
ning ishqoriy tomonga o‘zgarishi alkaloz, kislotalo tomonga o‘zgarishi atsidoz deyiladi. 
Bu ko‘rsatkich 7,0 gacha pasaysa va 7,8 dan ortsa, organizm juda tez halok bo`ladi.