Muqaddima

 
QISQARISH TURLARI 
Tabiiy sharoitda nerv orqali muskulga yetib kelgan impuls muskul tolalarida 
harakat potensiali hosil qiladi, bu potensial tarqalib, qisqarishni ta‘minlovchi 
mexanizmlarni ishga soladi. Nerv-muskul preperetida muskul qisqarishi uchun mavjud 
sharoitga qarab ikki turdagi: izometrik va izotonik qisqarishlar tafovut qilinadi. 
6-
расм. Якка қисқаришларнинг 
қўшилиши. • Ту,Т^—биринчи ва 
иккинчитаьсиротлар. 
Agar muskul qisqargan vaqtda uning tolalari kaltalashsayu, ammo tarangligi deyarli 
o‘zgarmasa, izotonik qisqarish sodir bo`ladi. Izotonik qisqarish muskul yuk 
ko‘tarmaganda kuzatiladi. 
Muskul qo‘zg‘alib, qisqarganda tolalari kaltalanishiga sharoit bo`lmasa, masalan 
muskulning ikki uchi qimirlarnaydigan qilib bog‘langan bo`lsa, qisqarish vaqtida 
tolalarining tarangligi oshadi. Bu izometrik qisqarish deyiladi. Bu xil qisqarishni 
muskulga juda og‘ir yuk ortilganda kuzatish mumkin. 
Organizmda muskullar qisqarishi hech qachon sof izotonik yoki sof izometrik 
qisqarish tarzida o‘tmaydi. Masalan, qoini tirsak bo‘g‘imida bukuvchi muskul yuksiz 
harakat qilsada, u bo‘g‘imdagi qolni yozuvchi muskul qarshiligiga uchraydi va uning 
tarangligi oshadi. 
Bir butun organizmda faollik ko‘rsatayotgan muskullarning qisqarishlari boshqacha 
tasnif qilinadi: 1) izometrik qisqarish – ko‘tarilgan yukni bir nuqtada ushlab turish; 2) 
konsentrik qisqarish – muskulning yuk ko‘tarib, kaltalanishi;
3) ekssentrik qisqarish – ko‘tarilgan yukni pastga sekin tushirishda muskulning uzayishi. 
MUSKULNING YAKKA QISQARISHI 
 
Ajratilgan yakka muskul tolasiga yoki bu tolalardan tashkil topgan yaxlit muskul 
rag‘batlantirilsa, yakka qisqarish sodir bo`ladi. Miograf yoki optik usulda yozib olingan 
yakka qisqarishning egri chizig‘ida uchta bosqichni ajratish mumkin: qisqarishning latent 
davri, qisqarish bosqichi va bo‘shashish bosqichi (5-rasm). Ta‘sirot berilgan lahzadan 
qisqarish boshlanguniga qadar biroz vaqt o‘tadi – bu latent (yashirin) davrdir. Mexanik 
uskunalar yordamida qayd qilingan miogrammada u taxminan10 ms davom etadi. Optik 
yoki elektron asboblarda qayd qilingan yakka qisqarishning latent davri ancha qisqa – 
7-
расм. Якка қисқаришларнинг импульслар 
частотаси ортиши билан тишли ва силлиқ тетанусга ўтиши 

---

25 
2,5 ms atrofida. Ana shu vaqt muskul muskul tolalarida harakat potensiali boshlanib, 
uning qisqarishi uchun zarur bo`lgan miqdorga (40 mV) yetishiga sarflanadi. Baqaning 
ajratilgan muskulini qisqarish bosqichi 50 ms, bo‘shashish bosqichi ham 50 ms. Demak, 
bu muskulning yakka qisqarishi umuman 110 ms davom etadi. Issiq qonli hayvonlar 
ko‘ndalang targ‘il muskullarining yakka qisqarishi 100 ms dan kam davom etadi. 
Yakka muskul tolasining qisqarish amplitudasi (kuchi) ta‘sirot kuchiga bog‘liq emas: 
tola ―Bor yoki yo‘q‖ qonuniga rioya qiladi. Ammo yaxlit muskulning qisqarish kuchi 
ta‘sirot kuchiga bog‘liq. Bo‘sag‘a kuchiga ega bo`lgan impuls ta‘sirida boshlangan 
qisqarish elektr tokining kuchi oshishi bilan ma‘lum chegarada o‘z amplitudasini oshirib 
boradi. Bu muskulning turli qo‘zg‘aluvchanlikka ega bo`lgan tolalardan tuzilganiga 
bog‘liq. Bo‘sag‘a kuchiga ega bo`lgan impuls eng yuqori qo‘zg‘aluvchan tolalarni 
qo‘zg‘atib, qisqartiradi. Ular uncha ko‘p bo`lmaganidan qisqarish kuchsizbo`ladi. Impuls 
kuchining oshirilishi qo‘zg‘aluvchanligi pastroq bo`lgan boshqa tolalarni ham qo‘zg‘atib, 
qisqartiradi, qisqarish amplitudasi ortadi. Va, nihiyat, impulslar kuchi muskul tarkibidagi 
hamma tolalarni qo‘zg‘atadigan darajaga yetadi, qisqarish amplitudasi cho‘qqisiga 
chiqadi. Bundan keyin rag‘bat kuchini oshirish qo‘shimcha natija bermaydi. 
Muskul uzoq vaqt davomida ta‘sirlanib turgudek bo`lsa, charchaydi, yakka qisqarish 
egri chizig‘ining shakli o‘zgaradi: bo‘shashish fazasi juda cho‘zilib ketadi. Qisqargan 
muskulning o‘ta sekin bo‘shashishi kontraktura deyiladi.