Muqaddima

QISQARISHLARNING QO’SHILISHI VA TETANUS 
 
Tabiiy sharoitda muskullarning qisqarishi uzluksiz ravishda nisbatan ancha uzoq 
davom etadi. Odam bajaradigan eng tez harakatlarga ham 100 ms dan ko‘p vaqt 
sarflaydi, tana va qoi-oyoqlar muskullarining taranglanishi minutlab va soatlab davom 
etishi mumkin. Bu xildagi qisqarishlar tetanus deb atalgan. Tetanusnning kelib chiqish 
mexanizmi oralig‘ida qisqa vaqt bo`lib, ketma-ket keluvchi impulslarga muskulning 
javobini o‘rganish yo`li bilan aniqlangan. 
Agar impulslar o‘rtasidagi vaqt yakka qisqarishga sarflanadigan vaqtdan ortiq bo`lsa 
(tajriba baqa muskulida o‘tkazilganda 100 ms dan), muskul impulslar oralig‘ida 
qisqarib-bo‘shashishga ulguradi. Miogrammada birin-ketin keluvchi yakka qisqarishlarni 
ko‘ramiz. Impulslar o‘rtasidagi vaqtni qisqartirish ikkinchi impuls muskul birinchi 
qisqsrishdan bo‘shasha boshlagan vaqtga to‘g‘ri keladi. Ikkinchi impulsga javoban 
muskul tinch holatdagi nuqtadan emas, balki hali bo‘shashib ulgurmagan nuqtadan 
qisqaradi. Miogrammada ikkinchi qisqsrishning egri chizig‘i bbirinchi qisqarish 
bo‘shashish bosqichining qaysi bir nuqtasidan boshlangan bo`ladi – qisqarishlar bir-
biriga qo‘shilib ketadi (6-rasm). 
Impulslar oralig‘idagi vaqtni yana qisqartiramiz (<50 ms). Enda birinchi qisqarish hali 
cho‘qqiga yetmay turib, ikkinchi qisqarish boshlanadi. Bu qisqarishlarning egri chizig‘i 
tamomila qo‘shilib ketib, unda yagona baland cho‘qqi hosil bo`ladi. Demak, ketma-ket 
impulslarning muskulga ta‘sir qilish natijasi ikki turda qo‘shiladi. Ular o‘rtasidagi vaqt 
nisbatan katta (50 ms dan ko‘p ) bo`lsa, chala qo‘shilish kuzatiladi, bu vaqt qisqarsa (50 
ms dan kam bo`lsa), toia qo‘shilish ro‘y beradi. 
Odatda harakatlantiruvchi nervlar orqali muskullarga yuqori chastotaga ega bo`lgan 
ritmik impulslar keladi. Bu impulslar paydo qilgan qisqarishlarning toia qo‘shilishi 
natijasida silliq tetanus hosil bbo`ladi (7-rasm). Tajribada (ba‘zi bir patologik hollarda 

---

26 
ham) tishli tetanusni kuzatish mumkin. Chastotasi nisbatan past bo`lgan ritmik impulslar 
muskulga ta‘sir qilganda tishli tetanus sodir bo`ladi. Uning paydo bo`lishi oldingi impuls 
bilan keyingi impuls orasidagi vaqt muskulning qisqarish fazasidan kattaroq bo`lishiga 
bog‘liq. Oldingi impuls ta‘sirida muskul qisqarib, qisman bo‘shashishga ulguradi. Ayni 
vaqtda shu nuqtadan ikkinchi qisqarish, ikkinchi qisqarishning bo‘shashish bosqichida 
uchinchi qisqarishlar sodir bo`lib, miogramma tishli arraga o‘xshaydi. Shuning uchun bu 
tetanus tishli tetanus, deyiladi. 
Tetanik qisqarishlar yakka qisqarishlarning qo‘shilishi natijasida paydo bo`lganidan 
yakka qisqarishlarga nisbatan yuqori amplitudaga rga bo`ladi. Tetanik qisqarish 
amplitudasi impulslar kuchi va chastotasiga bog‘liq. Ta‘sirot chastotasining ma‘lum 
chegaragacha oshishi tetanik qisqarishni kuchaytiradi. Eng kuchli qisqarish yuzaga 
keltirgan chastota optimal chastota deyiladi. Impulslar chastotasi optimaldan ko‘payib 
ketsa, qisqarish kuchi kamayadi. Buni pessimal chastota, deyishadi. 
Muskulning qisqarib-bo‘shashishi qancha tez bo`lsa, silliq tetanus paydo qilgan 
impulslar chastotasi shuncha yuqori bo`ladi.