N. A. Egamberdieva n. A. E g a m b e r d ie V a

M avzuni mustahkamlovchi savollar:
1 • Nima uchun bu davr eneolit deb nomlandi?
2. Ilk eneolit davriga xos xususiyatlami aniqlang?
3- O 'rta eneolit davriga xos xususiyatlami aniqlang?
65

---

4. So‘nggi eneolit davriga xos xususiyatlam i aniqlang?
5 . 0 ‘zbekistonning qaysi hududlaridan eneolit davri makonlari 
topilgan?
6. Sarazm m adaniyatida uylar qanday qurilgan?
7. Nom ozgoh madaniyatini kim lar o ‘rgangan?
Yodda tuting! Eneolit davri xususiyatlari
• 
Mis-tosh davri.
• 
Mil. a w . IV—III m ing yilliklar.
• 
Mis qurollar yum shoq va egiluvchan boMgan.
• 
Ilk eneolit davrida bir xonali uylar boMgan.
• 
0 ‘rta eneolit davrida ko‘p xonali uylar paydo boMgan.
• 
S o‘nggi ‘eneolit davrida qishloqlar shahar qiyofasiga kira boshla- 
gan.
• 
So‘nggi eneolit davrida sopol loyiga gips ko‘shilgan.
• 
Jo ‘mrakli idishlar paydo boMadi.
3-§. Bronza davri madaniyati
Bronzaning k ashf etilishi ibtidoiy 
janioa 
x o ‘jaligida 
buyuk 
o ‘zgarishlarga olib keldi. Bu insoniyatning iqtisodiy hayotigagina 
emas. balki siyosiy, madaniy, m a’naviy hayotida ham tub o ‘zga- 
rishlar yasadi.
Bronzaning tarkibi mis va qalay qorishmasidan iborat boMgan. 
Eng yaxshi bronzaning tarkibida 9 0 % mis va 10 % qalay boMgan. 
U dastlab miloddan avvalgi III ming yillik oxirlarida 
Mesopata- 
miyada (ikki daryo oraligMda) kashf etilgan. Bronza qurollar qattiq 
va ularga ishlov berish oson boMganligi uchun mis qurollarni siqib 
chiqardi. Shuningdek, bronza misga nisbatan past haroratda erigan. 
Mis 1084 gradus haroratda erisa, bronza 700-900 gradusda erigan. 
Uning bunday past haroratda erishi, uning har bir xo‘jalikda 
qurollar yasash imkonini bergan. Bu esa mehnat, jangovor qurollar- 
ning turi k o ‘payishiga va sam aradorligining oshishiga olib kelgan.
Bronza 
maxsus 
qalin 
sopol 
idish—tigellarda 
eritilib, 
sopol 
qoshiqlar orqali tosh va sopoldan yasalgan qoliplarga solingan. 
Bronza qoliplarga yopishib qolmasligi uchun qoliplarga mumiyo 
surtilgan va bronza qolipdan oson ajralgan .
Jahon tarixida bronza davri miloddan avvalgi III ming yillik 
oxirlaridan boshlanadi. Bu davrda 
Qadimgi Misr, M esoptamiya, 
Kichik 
Osiyo va Eronning janubi-g‘arbida davlatlar shakllanib,
66

---

quldorlik jam iyati keng ravnaq topgan edi. 0 ‘zbekiston hududida 
esa bu davr miloddan avvalgi II ming yillikning I choragida 
boshlanib, 
miloddan 
avvalgi 
VIII asrlargacha 
davom 
etadi. 
Shuningdek, jam iyat taraqqiyoti ham o ‘ziga xos tarzda davom 
etgan. 0 ‘rta Osiyoning janubiy hududlarida dehqonchilik madaniyati 
ravnaq topib, ilk shahar madaniyati tarkib topdi. 0 ‘zbekistonning 
janubiy-sharqiy 
va 
markaziy 
hududlarida, 
ya’ni 
Samarqand, 
Farg‘ona, Qarshi vohasi hududlarida ilk shahar madaniyati izlari 
so‘nggi 
bronza davriga 
kelganda 
vujudga 
keldi. 
Ungacha 
bu 
hududlarda ko'chm anchi chorvadorlar madaniyati, y a’ni Andronova 
va Tozabog‘yob madaniyatlari aholisi yashab kelgan. 0 ‘zbekistonning 
shimoliy hududlarida cho‘l va dasht chorvachilik x o ‘jaligi etakchi 
o ‘rinni egallagan. Zarafshon, Sirdaryo va Am udaryo etaklarida 
so‘nggi bronza va ilk tem ir davrida chorvador qabilalar o ‘troqlashib, 
sug‘orma dehqonchilik bilan shug‘ullana boshlaganlar va ular asosida 
qishloqlar tashkil etiladi.
Bronza davri xo‘jaligining eng katta yutug‘i bu dehqonchilik 
madaniyatining keng yoyilishi va unihg chorvachilikdan ajralib 
chiqishidir. Bu jarayon fanda birinchi ijtimoiy m ehnat taqsimoti 
deb nomlanib, miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmida 
sodir boMgan. Ijtimoiy mehnat taqsimoti birinchi navbatda tabiiy 
sharoit muhitidan kelib chiqib ixtisoslashdi. 0 ‘rta Osiyoning janubiy 
va janubi-g‘arbiy tumanlari dehqonchilik m adaniyatining o ‘choqlariga 
aylandi. Uning cho‘l va dasht 
zonalarida chorvadorlar va 0 ‘rta 
Osiyoning shimoli-sharqiy, shim oli-g‘arbiy, markaziy hududlaridagi 
daryo 
etaklarida 
dehqonchilik 
madaniyati 
tarkib topa boshladi. 
Dehqonchilikdan 
chorvachilikning 
alohida 
soha 
boMib 
ajralib 
chiqishi qonuniy zaruriyat boMgan.
Bronzadan 
yasalgan 
qurollari 
mehnat unumdorligini 
oshirdi, 
takroriy sug‘orma dehqonchilik asosida doimiy qishloqlar ko‘paydi, 
yangi erlar o ‘zlashtirildi, hunarmandchilikning yangi sohalari-m etal- 
lurgiya, zargarlik rivojlandi, 
kulolchilikda charxdan foydalanishga 
o ‘tildi, 
uy-joy 
qurilishida 
gMshtdan 
foydalanildi, 
mustahkam 
mudofaa 
devorlari qurila boshlandi. Chorvadorlar zonasida 
ot va 
eshakdan transport sifatida foydalanishga o ‘tildi. Gupchakli gMldirakli 
aravalar paydo boMdi, jam iyat hayotida monogam oila tarkib topib, 
hayotda otalar etakchi boMa boshladilar, patriarxat davri boshlanib, 
urug‘ jam oasi emirila boshladi va ilk davlatchilik elementlari shakl- 
landi. Q o‘shni mamlakatlar. ayniqsa chorvadorlar bilan dehqonlar 
oM'tasida tovar ayirboshlash jonlandi. Qabilalararo munosabatlarda,
67

---

bir-biri bilan aralashib, yangi etnoslam ing shaklla-nishi va ulam ing 
madaniyatlari vujudga kela boshladi. Masalan, hozirgi Q irg‘iziston, 
Qozoqiston cho‘llarida yashagan Andronova madaniyati chorva- 
dorlari miloddan avvalgi II ming yillik o'rtalarida 0 ‘zbekistonning 
shimoliy va janubiy hududlariga kirib borib, mahalliy aholi bilan 
aralashib ketgan va Tozabog‘yob, Qayroqqum kabi madaniyatlar 
shakllangan.
0 ‘zbekiston hududidagi bronza davri yodgorliklarini o ‘rganishda
S.P.Tolstov, V.I.M asson, Y a.G ‘ulomov, A.Asqarov, B.A. Litvinskiy, 
MLA.Itina, 
Yu.A. 
Zadneprovskiy, 
V.I.Sprishevskiy, 
T.Shirinov, 
B.M atboboev, B.Abdullaev va boshqalar olib borgan tadqiqotlari 
diqqatga sazovordir.
Yuqorida ta’kidlab o ‘tilganidek, 0 ‘zbekistonning janubiy hudud­
larida, y a ’ni Surxondaryo viloyati hududlarida ilk bronza davri- 
dayoq qadimgi dehqonchilik madaniyati shakllangan. Uning shaklla- 
nishida 
M urg‘ob 
vohasidan 
kelgan 
dehqonlar 
asosiy 
o ‘rinni 
egallaganlar. U lar dastlab Sherobod cho‘lini o'zlashtirib, 
Sopollitepa 
qish!og‘ini tashkil qilganlar. Keyinchalik sopollitepaliklar asta-sekin 
K o‘hitong va Boysun to g ‘ etaklari bo‘ylab shim oli-sharqqa siljiganlar 
va Sherobod daryosi bo‘ylab dehqonlarning qishloqlarini tashkil 
qilganlar. Tadqiqotchilar bu yodgorliklam i o ‘rganib, ulam i Sopolli