N. A. Egamberdieva n. A. E g a m b e r d ie V a

16. Silliqlash, parmalash qaysi 
davrda vujudga keldi?
A ) Mezolit
B) Neolit 
V) Eneolit 
G) Bronza
17. Qayiqlar qachon ixtiro 
qilingan?
A) Mezolit
B) Eneolit 
V) Neolit 
G) Bronza
18. Joytun madaniyatini kirn 
o‘rgangan?
A) S.P.Tolstov
B) V.M.Masson
V) A.P. Okladnikov 
G) OMslomov
19. Bir yarusli xumdonlan 
qaysi davrda vujudga kelgan?
A) Mezolit
B) Neolit 
V) Eneolit 
G) Bronza
20. Hisor madaniyatiga xos 
xususiyatni aniqlang
A) 
Qayroqtoshdan 
mehnat 
quroli yasalgan
B) 0 ‘ziga xos nukleuslar ish­
langan
V) Dehqonchilik madaniyati 
shakllangan
G) Aholisi ko‘chmanchi 
hayot kechirgan
79

---

г
5-§. 0 ‘zbekistonda so‘nggi bronza va ilk temir davri
So'nggi bronza va ilk tem ir davriga kelib 0 ‘zbekistonning barcha 
hududlarida o ‘troq dehqonchilik madaniyati shakllandi. Zarafshon va 
Qashqadaryo hududida Sug‘diyona, Amudaryoning quyi oqimida 
Xorazm, Sirdaryoning yuqori havzasida qadimgi Farg‘ona va uning 
o ‘rta oqim ida Choch dehqonchilik madaniyatlari markazlari shakllandi.
Amudaryo va Zarafshon havzalarida tarkib topgan har bir 
dehqonchilik voxalarining o ‘troq aholisi Avestoda Baxdi, Gava 
S o‘g ‘uda, Xvarizam, Sirdaryo xavzalarida shakllangan dehqonchilik 
o ‘lkalarini esa Choch va Fraganik nomlari bilan eslatib o ‘tiladi.
M ehnat qurollari ishlab chiqarishda tem im ing k ash f etilishi o ‘sha 
davr ijtim oiy-iqtisodiy hayotida tub o‘zgarishlarning asosi bo‘ldi.
T em ird a n . foydalanish 
natijasida 
jam iyatning 
social-iqtisodiy 
hayotida katta o ‘zgarishlar bo‘ldi. Ikkinchi yirik m ehnat taqsim oti sodir 
bo‘ldi. Dehqonchilikdan hunarm andchilik ajralib chiqdi. Bu o ‘z 
navbatida m ehnat unumdorligining oshishiga, tovar ayirboshlashning 
jonlanishiga, xususiy m ulkning rivojlanishiga, davlatning mustah- 
kam lanishiga sabab bo‘ldi. Tem ir davri boshlarida Osiyo va Evropaning 
ham m a 
joylarida 
mustaxkam 
istehkomlar 
qurilgan, 
shaharlar 
rivojlangan.
Um um an, odam lar temir bilan eneolit davridayoq tanish boMganlar, 
lekin uning amaliy ahamiyatini bilmaganlar. Tabiatda s o f temir, faqat 
meteoritlarda uchraydi. Osmondan tushgan buyum esa, ibtidoiy odam lar 
uchun muqaddas buyum sanalgan. Temirdan ishlangan taqinchoqlar, 
m unchoqlar 
qadimgi 
Sharqda 
iste’qomat 
qilgan 
qabilalam ing 
qabrlaridan topilgan. Tem ir to mil.av. 1 ming yillikgacha aholi uchun 
noyob zeb-ziynat buyumlari yasash uchun material sifatida ishlatib 
kelingan. Mil.av. XIV asrlarga oid Misr, M esopotom iya va Egey dengizi 
atrofida tem irdan ishlangan buyumlar uchraydi. Bunday buyum lar 
Italiyada mil.avv. XII asrda, Germaniya, Skandinaviya va Rossiya 
hududlarida X asrlarda paydo boMgan.
Tem im ing ommaviy ravishda qoMlanilishi esa, mil.av. IX asrga 
to ‘g ‘ri keladi. 0 ‘rta Osiyo 
hududida 
ilk tem ir buyumlari mil.av. 
VIII asrlarga oiddir.
Tem ir tabiatda ruda holida juda ko‘p uchraydi, deyarli ibtidoiy 
qabilalar yashagan barcha hududlarda mavjud boMgan. Lekin qalay va 
mis ayrim hududlardagina mavjud boMib, bu qabilalarga o‘zlariga etarli 
xoni-ashyo olishda qiyinchiliklarni tug‘dirgan.
80

---

Bronzaga ishlov berish, temirga ishlov berishdan ko‘ra, ibtidoiy 
odam uchun oson kechgan, chunki bronza 700-800 S da, mis 1084 S da 
erigan, tem ir 
esa 1530 S da erigan. Shu sabab 
dastlab temirni 
eritmasdan ishlov berganlar va u sargMsh va bo‘sh metall shaklida 
bolgan. Ibtidoiy davrda rudadan temirni ajratib olish jarayonining kashf 
etilishi, eng buyuk kashfiyot boMgan. Bu kashfiyot asosida esa tem ir 
rudasiga dam berish usuli yotadi. Dam berish usulidan ba’zi joylarda 
soMiggi bronza davridan foydalanib kelingan. Dam berishda bosqonli 
qo‘radan foydalanilgan.
Rudadan tem ir ajratadigan bosqonli qo‘ra toshdan yasalgan va loy 
bilan suvalgan qozonsimon o ‘choq boMgan. 0 ‘choq ba’zan guvaladan 
yasalgan. Dam berish uchun uning ikki tomonida kichikroq teshik 
ochilgan. Bu teshiklarga naycha o‘matilgan, naychalarga esa teri 
damlarga biriktirilgan dastani bosib dam berilgan. Q o‘raga tem ir va ruda 
taxlangan. Unga faqat pista ko‘mir yoqilgan va ko‘pincha botqoq rudasi 
ishlatilgan. Tiklangan tem ir zarralari pishib, so f tem ir boMaklari hosil 
boMgan. Rudadagi boshqa aralashmalar * toshqolga chiqqan. Temir 
boMaklari bolta bilan urilib jipsIashtiri 1 gan va kerakli shakl berilgan. 
Bolta bronza davrida toshdan yasalgan boMsa, tem ir davriga kelib u 
temirdan ishlangan.
Rudadan tem ir olish usulida so f temirning ko'pi toshqolga chiqib 
ketgan. Bu jarayon kam maxsul boMganligi sababli odamlar o ‘rta asr 
oxirlarida cho‘yandan temir olish usuliga o ‘tganlar.
Tem irchilar o ‘zlarining ishlash uslublarini odamlardan sir tutganlar 
va ustaxonalarini axoli yashaydigan joylardan uzoqroqda qurib, unga 
hech kimni kiritishmaganlar. Shu sabab odamlar orasida tem irchilar 
haqida turli xil tushunchalar paydo boMgan. Ulaming ko‘plari 
iloxiylashtirilgan va har bir xalqda o'zining temirchi xudolari 
shakllangan. Masalan, yunonlarda Gefest, rimda Vulkan, nemislarda 
Viland, ruslarda Svarog, o‘rta osiyoliklarda Dovud hisoblanib, odamlar 
ularning sharatlga turli marosimlar oMkazgan va sigMnishganlar.
Temir qurollarga o‘tish ko‘pchilik mamlakatlarda uzil-kesil dehqon- 
chilikka oMish 
uchun 
zarur sharoit yaratib 
bergan. 
Evropada 
o'rm onzorlarda ekin maydonlarni kengaytirish imkonini bergan. Erlarga 
■shlov berish sifatini oshirgan. Unda so‘qa va omochdan keng 
foydalanilgan. So‘qa yordamida erlar chuqur va sifatli haydalgan. 
Omoch yordamida esa, egatlar xosil qilingan va toshloq, qattiq erlarga 
■shlov berish oson boMgan. Temir so‘qa tishlar mil.av. VIII asrlarga oid 
Osur podsholari saroyidan topilgan. Boshqa joylarda esa, ilk tem ir
81

---

davrida yog‘ochdan yasalgan omoch va so‘qalarga tem ir tish 
kiydirilgan.
Ilk tem ir davrida ko‘pgina yangi mehnat qurollari yaratilgan. Egov 
paydo boMgan, uning kesiklari bir qator bo‘lib, hozirgi egovlarga 
0
‘xshash boMgan. Egov skanja bilan birgalikda ishlatilgan. Q u lf va 
kalitlar paydo boMgan. Ular egovlab yasalgan. Ilgarigi davrlarda k u lf va 
kalitlar qadimgi Sharqda boMib, u yog‘ochdan ishlangan.
Ilk tem ir davrida tem ir o ‘roq randalar chaqmoqtosh o ‘roq randalam i 
siqib chiqargan. Tem ir o ‘roq randa yoysimon o ‘tkir yupqa tem irdan 
iborat boMib, ikki uchiga dasta o ‘matilgan. U g‘oMa po‘stini shilish va 
yog‘och randalash uchun ishlatilgan.
Harbiy qurol aslahalarning asosiy turlari: qilich, xanjar, nayza, 
ch o ‘qmor, jan g boltalari bronza davridayoq ishlatilgan boMsada, tem ir 
davriga kelib, utiing faqat metalli o ‘zgargan. Bu davrda yoy o ‘qlarini 
yasashda tem ir kam ishlatilgan, asosan bronzadan ishlangan.
Oddiy tem ir harbiy va mehnat qurollari uchun yum shoqlik qilgan. 
Yunon tarixshunosi Polibiy mil.av. Ill asrda galliyalik jangchilar qilich 
bilan bir urgandan keyin uni oyogM bilan to ‘g ‘rilab olishga m ajbur 
boMganligini yozib qoldirgan.
Biroq ko'pchilik davlatlarda ilk tem ir davridayoq po‘lat ishlatila 
boshlangan. Temirni o ‘choqda bir necha marta qizitib va uni bir necha 
m arta sovuq suvga solib toblab poMat xosil qilingan.
Q adim gi 
Baqtiriyada o ‘troq 
dehqonchilik 
madaniyati 
bronza 
davridanoq shakllana boshlagan. Bu madaniyat Sopollitepa, Jarqo‘ton, 
Kuchuktepa, Qiziltepa, Bandixon-1, Tallashkan, Jondavlattepa kabi 
qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari asosida o ‘rganilgan.