N. A. Tashpulatova

1-rasm. Yuqori jag‘ suyagi:
1 - peshona o‘sig‘i; 2 - yonoq o‘sig‘i; 3 - alveola o‘sig‘i; 4 - tanglay o‘sig‘i;
5 - yuqori jag‘ bo‘shlig‘i.
lib yuqori 4,5,6 tishlar sohasida joylashadi. Birinchi katta oziq (molyar) tishlarninrg ildiz uchlari Gaymorov bo‘shlig‘i tubiga juda yaqin joylashadi, ba’zi hollarda bo‘shliq qobig‘i bilan to‘qnashadi. Ildizlarning bunday joylashishi kasallangan tish orqali yallig‘lanish Gaymorov boshlig‘iga siljishi va unung yallig‘lanishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari qayd qilingan tishlarni olishda Gaymorov bo‘shlig‘i tubining teshilishi natijasida oqmali yo‘l ochilishi kuzatiladi. Bunday yallig‘lanish odontogen gaymoritlar deb ataladi.
Yuqori jag‘da 4 ta yuza farqlanadi: yuqori tomondan ko‘z kosasiga qaragan yuza, oldingi tomondan yuzga qaragan yuza, medial burunga qaragan yuza va orqa tomondan chakka osti yuzasi.
Yuqori jag‘da burun bo‘shlig‘i va Gaymorov bo‘shlig‘i bo‘lganligi uchun nozikroq ko‘rinadi. Shunga qaramay bu ikkala bo‘shliq chay- nash vaqtida hosil bo‘lgan bosimga qarshilik ko‘rsata oladi. Yuqori jag‘ning bunday chidamliligi undagi zich suyak moddasidan tashkil topgan kuchli ustunlarning borligidir. Ustunlarni kontrforslar deb ata- ladi. Kontrforslar ovqatni uzib olish va chaynashda kelib chiqadigan kuchli zo‘riqishlarni jag‘ bo‘ylab taqsimlab, so‘ngra kalla skeletining boshqa suyaklariga uzatadi. Yuqori jag‘ kontrforslari to‘rtta bo‘lib ular quyidagilar: burun - peshona, yonoq, tanglay, qanot - tanglay.
PASTKI JAG‘
Pastki jag‘ (mandibula) suyagi kalla skeletining yagona harakat- lanadigan suyagi. Pastki jag‘ ikki qismdan tashkil topgan: tanasi va o‘siqlari. Pastki jag‘ embrional davrda ikkita yarim bo‘laklardan iborat bo‘lib, go‘dak 1 yoshga to‘lganida bitishi tugallanadi va u toq suyakka aylanadi. Suyak tanasining yuqori qismida alveola o‘sig‘i bo‘lib unda alveola kataklari joylashadi (2-rasm).
Pastki jag‘da ikkita o‘siq joylashgan. Orqada joylashgan o‘siq bo‘- g‘im o‘sig‘i, oldingi o‘siq toj o‘sig‘idir. Pastki jag‘ shoxlarining ichki yuzasida pastki jag‘ teshigi bo‘lib, pastki jag‘ kanali shu teshikdan boshlanadi.
Pastki jag‘ning tanasi shoxlari bilan tutashib burchak hosil qila- di. Ushbu burchak inson hayoti davomida doimiy ravishda o‘zgarib

2-rasm. Pastki jag‘ suyagi:
1 - molyar orqa chuqurchasi; 2 - iyak
bo‘rtmasi; 3 - tanasi; 4 - pastki jag‘
burchagi; 5 - bo‘g‘im o‘sig‘i; 6 - toj o‘sig‘i.
boradi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda burchak 140° ga, tishlar chiqqani- dan so‘ng 130°-138° ga teng bo‘li- shi, yoshi ulg‘ayib tishlari tushib ketsa yana burchak kattalashadi.
Pastki jag‘ning yuzasi g‘adir- budurlikdan iborat. Ushbu g‘adir-budurliklarga chaynash muskullari birikadi. Pastki jag‘ o‘zining tuzilish xususiyatiga ko‘ra tashqi ta’sir- larga chidamlidir, shuning uchun ham yuqori jag‘ga nisbatan pastki jag‘ning deformatsiyasi kam uchraydi.
OG‘IZ BO‘SHLIG‘I
Og‘iz bo‘shlig‘i (cavum oris) hazm kanalining boshlang‘ich bo‘limi hisoblanadi. Bu bo‘shliq oldingi va yon tomondan lablar va lunjlar bilan, yuqoridan tanglay, pastdan og‘iz bo‘shlig‘ining tubi bilan che- garalangan. Orqa tomondan og‘iz bo‘shlig‘ining devori yo‘q bo‘lib to- moq orqali halqum bo‘shlig‘iga tutashadi. Tomoq yuqori tomondan yums hoq tanglay bilan, yon tomondan tanglay ravoqlari bilan, past tomondan til ildizi bilan chegaralanadi.
Og‘iz bo‘shlig‘i ikki qisimdan iborat: og‘iz dahlizi va asl og‘iz bo‘shlig‘i. Og‘iz dahlizi lablarning va lunjlarning ichki yuzasi bilan tishlar va milklarning orasidagi oraliq. Og‘iz dahlizi og‘iz teshigi orqa­li tashqi muhitga tutashadi. Og‘iz bo‘shlig‘i og‘iz bo‘shlig‘ining tishlar va milklarning ichki tomondagi qismidir.
Lablar asosan og‘izning doira muskullaridan tashkil topgan. Lablar sirtdan teri bilan, ichkaridan esa shilliq parda bilan qoplangan. Lunjlar lunj muskullaridan tashkil topgan bo‘lib sirtdan teri bilan, ichkaridan esa shilliq parda bilan qoplangan.
Tanglay og‘iz bo‘shlig‘ining yuqori devorini tashkil etadi. Orqa tomonda qattiq tanglay yumshoq tanglayga o‘tadi. Yumshoq tanglay shilliq parda bilan qoplangan muskullardan tashkil topgan. Yumshoq tanglayning orqadagi qismi tanglay pardasini hosil qiladi. Unda o‘rta chiziq bo‘ylab tilcha joylashadi. Og‘iz bo‘shlig‘ining tubi til bilan qoplangan bo‘ladi.
Og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasi (tunika, mucosa, oris) uch qavatdan tashkil topgan: epiteliy, asli shilliq qavat va shilliq osti qavati. Asl shil­liq qavati epiteliy bilan qoplangan. Og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasini tanglay, labning qizil hoshiyasi va biroz milk qisimlaridagi epiteliyda shohlanishga moyillik seziladi. Epiteliy ostida bazal membranani hosil qiluvchi argirofil tolachalar chigali bor. Ushbu qavatlardan so‘ng ogiz bo‘shl ig‘i shilliq pardasining asl qavati joylashadi. Asl qavati yahlit bi- riktiruvchi to‘qimadan tuzilgan bo‘lib asosiy modda, tolali tuzilmalar va hujayralar bor. Og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasining asl qavatida juda ham ko‘p kichik so‘lak bezlarijoylashgan. Undan tashqari qon tomirlar va nerv oxirlari joylashgan. Shilliq osti qavati birmuncha g‘ovak birikti- ruvchi to‘qimadan iborat bo‘lib, qattiq tanglay va milk sohalarda uchraydi.
Og‘izning turli qisimlardagi shilliq parda turlicha. Labning qizil hoshiyasi terining shilliq pardaga o‘tish chegarasi hisoblanadi. Labda yog‘ bezlari bo‘lib ter bezlari, soch va shilliq osti qavatida yo‘q. Lab shill iq pardasida juda ham ko‘p mayda so‘lak bezlari joylashgan. Lab- lar milkka shilliq pardadan hosil bo‘lgan parda, lab yuganchasi yorda- mida tutashadi. Ayrim insonlarda ushbu lab yuganchaning kaltaligi kuzatiladi, bu esa markaziy kurak tishlarning orasida yoriq bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Lunjning shilliq pardasida shilliq osti qavati yaxshi rivojlangan. Bu lunj shilliq pardasining harakatchangligini ta’minlaydi. Shilliq osti qavatida yog‘ bezlari, qon tomirlar joylashgan. Lunjning yuqori oltin- chi tishlar sohasida quloq oldi so‘lak bezining ochilish nayi joylash­gan bo‘lib undan doimiy ravishda shaffof suyuqlik so‘lak ajralib chiqib turadi. Milk anotomik uch qisimdan tashkil topgan: marginal, alveo- lyar va milk so‘rg‘ichi. Milkda shilliq osti qavati yo‘q, shuning uchun milk alveola o‘sig‘ining suyak usti pardasiga jips birikib turadi.
Og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasi quyidagi funksiyalarni bajaradi: himoya, plastik, sezish va so‘rilish. Og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasi qator mikroorganizmlar uchun baryer hisoblanib himoya funksiyasini bajaradi. Og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasining plastiklik funksiyasi terining plastiklik funksiyasidan 3-4 barobar yuqori. Shunung uchun bu yerda regeneratsiya jarayoni tez kechadi va natijada jarohatlar tez bitadi. Sezish funksiyasi og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardasida ko‘pgina retseptorlar (ta’mni, haroratni, bosimni sezuvchi hujayralar) joylash- ganligi uchun amalga oshadi. Ushbu retseptorlar sovuqni, issiqni, og‘- riqni, ta’mni va taktil sezgilarni (bosimni sezish) his qilishni ta’min- laydi. Og‘iz bo‘shl ig‘i shilliq pardasida bir qator organik va noorganik moddalr so‘riladi. Bu moddalar aminokislotalar, antibiotiklar, dori moddalar va boshqalar.
TISHLAR
Tish-(dens). Tishlar inson hayoti mobaynida muhim rol o‘ynaydi. Ular ovqatni uzib olish, mexanik maydalash, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishda ham ishtirok etadi. Inson hayotida tishlar ikki marotaba chi- qadi. Tish murtaklari homilaning 6-7 haftaligidan boshlab rivojlanadi. Avval sut tishlar chiqib, so‘ng doimiy tishlar bilan almashadi. Tishlar chiqish mexanizmi judayam murakkab va to‘liqligicna o‘rganilmagan.
Sut tishlar 20 ta bo‘lib, har bir jag‘da 10 tadan joylashgan. Sut tish- larning hosil bo‘lish va ildizlarning so‘rilish muddatlari:
1-jadval