Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

1. kunlik,haftalik, oylik — soatga, kunga, hafta yoki oyga m o’ljallangan 
bo ’ladi;
2. qisqa muddatli - odatda bir yilga mo 'Ijallanadi, ammo 1 yildan 5 yilgacha, 
ya ’ni besh yillikyoki 2-3 yillikka mo ’Ijallangan bo ’lishi ham mumkin;
3. о ’rtacha muddatli - 5 10 yillik;
4. uzoq muddatli
— 
odatda 1 0 - 1 5 yillik, ba ’zi sohalarda esa - 5 0 - 100 yillik;
5. juda uzoq muddatli - uzoq muddatlidan ortiqroq.
Real hayotda biz dinam ik, y a ’ni doimiy o ’zgarishda b o ’lgan va ketm a-ket 
yuz beruvchi holatlarga duch kelam iz. Bunda hodisa elem entlarining o ’zaro ta ’siri 
natijasida uning haqiqatda qanday rivojlanishi to ’g ’risida am alda oldindan bir 
narsa deyish ju d a m ushkul. Shuning uchun m a 'lu m b o ’lgan yangi m a’lum otlar 
kutilayotgan holatni yanada aniqlashtirish m aqsadida doim o hisobga olinishi, 
dem ak prognozlar doim o yangilanib turishi kerak. Bu esa o ’z navbatida rejaning 
ham, program m aning ham, um um an olganda prognozlashtirishdagi barcha 
bosqichlarning doim iy o ’zgartirib turilishini talab qiladi. Bularning barchasi 
sistem ali, uzluksiz prognozlashtirish xizmatini tashkil etish zaruriyatini tu g ’diradi. 
Shu m a’noda sistem alilik va uzluksizlik "ilmiy prognozlashtirish"ning muhim 
o ’ziga xos xususiyatlarini tashkil qiladi.
I . 
Insoniyat kelaiasi t o ’s 'risidaei optimistik va vessimistik vrosnozlav 
H ozirgi paytda insoniyat k o ’p jihatdan o ’z -o ’ziga yana bir bor nazar tashlab, 
o ’zining kim ligini k a sh f etm oqda, desak xato qilm agan bo ’lamiz. Bunda u 
quvonchga to ’la hayrat va zavqlanishdan k o ’ra k o ’proq achchiq taassu f hissini 
tuym oqda... Inson - tabiat va tarixning eng ajoyib, yagona va qaytarilm as 
m u ’jiz asi, uning kelajagi ham bepoyon va ajoyibdir, deyishadi bir xil 
m utafakkirlar. Inson - tabiatning xatosi, uning son-sanoqsiz kam chiliklarga ega 
b o ’lgan baxtsiz m evasidir, shuning uchun uning kelajagi y o ’q, u halokatga 
m ahkum , deyishadi boshqa m utafakkirlar. U larning qaysi birlari haq? Qaysi birlari 
nohaq? Ehtim ol, birinchisi ham, ikkinchisi ham haq em asdir, bu borada qandaydir 
boshqa, o ’zida birinchi va ikkinchi yondoshuvlarni bir-biri bilan qo ’sha oladigan 
uchinchi y o ’l bordir?
Insoniyat tom onidan bosib o ’tilgan m inglab yillar m obaynida yuqoridagi 
kabi savollarga ja v o b istab, o ’z -o ’zini anglash, o ’zining nima m aqsadda 
yaratilganini, taqdirini anglash uchun son-sanoqsfe afsonalar, diniy ta ’Iimotlar, 
falsafiy g ’oyalar, ilm iy qarashlar, xayoliy va antixayoliy fikrlar yaratildi. Dard- 
alam bilan bosib o ’tilgan m ing yilliklar m obaynida yaratilgan xayoliylik va 
afsonalar o ’m ini asosli ilmiy qarashlar ola boshladi.
Shu bilan birga ilm iy-fantastik adabiyot, kino, televidenie orqali kishilar 
diqqatiga nafislashtirilgan holda albatta b o ’ladigan, q a t’iy oqibat hisoblanuvchi 
insoniyat kelajagini halokatdan iborat qilibgina k o ’rsatuvchi m anzaralar havola 
qilinm oqda. U larning sababi ko ’pincha kibernetiklashtirilgan, gen injeneriyasi 
natijasida olingan avlodlam ing nazoratdan chiqib ketishi, ularning ilm iy-texnik 
kashfiyotlardan foydalanishi natijasi deb talqin qilinm oqda va ularda kelajak
138

---

ayanchli voqelik b o ’ladi degan um idsizlik ohangi ustun. Bunday esxatologik 
(ya’ni, oxir zamon haqidagi qarashlar) fikrlarda diniy g ’oyalardan farqli o ’laroq, 
kelajakning yaxshi b o ’lishiga umid qoldirilm aydi, balki ular o ’tm ishda b o ’lgan 
degan fikr uqtiriladi.
Insoniyat hozirgi kunda haqiqatan ham ko’plab yechilm agan m uammolarga 
duch kelib turibdi. Ulam ing qanday hal qilinishi uning kelajagi qanday b o ’lishini 
ko ’p jihatdan belgilab beradi. Bularga olam shum ul muammolar misol bo ’ladi. 
U lam ing mazmuni bilan kelgusi darslarim izda tanishib chiqamiz.
Umuman olganda echimi topilmagan m uam m olar insoniyat oldiga, ayniqsa 
olim va tadqiqotchilar oldiga ulami "m avjud kiyim -kechaklardan", y a’ni 
niqoblardan tozalash, insoniyat oldida haqiqatan ham jiddiy, keskin vaziyat 
vujudga kelgani va uning echimi kelajakning qanday bo ’lishini tushuntirib berish, 
ulam ing optimal echimini topish va uni am alga oshirish vazifalarini q o ’ygan.
Hozirgi 
paytda 
dunyoning 
aksariyat 
m am lakatlaridagi 
taraqqiyot 
demografik, oziq-ovqat, energiya va xom ashyo bilan ta ’minlanish, urush va 
tinchlik muammolarining qay darajada hal etilishi bilan ko ’p darajada bog’liqligi 
tobora anglab borilmoqda. Shuning uchun ana shu m uam m olarga qaratilgan 
prognozlar hozirgi paytda ko’pchilikni tashkil etadi. Ulam i hal etishning 
istiqbollarining ijobiy yoki salbiy echim iga qarab ana shu prognozlam i optim istik 
yoki pessimistik ruhdagi progonozlarga ajratish mumkin. Yaqin-yaqinlargacha 
sobiq 
Ittifoq 
ilmiy 
tadqiqotlarida 
kapitalistik 
mamlakatlarda 
yaratilgan 
prognozlam i pessimistik, aksincha, sotsialistik m am lakatlar olimlari tomonidan 
ishlab chiqilgan prognozlam i esa optim istik prognozlar deb atash rasm bo ’lgan 
edi. Hozirgi paytda prognozlam i bunday sun’iy usulda guruhlashtirishga barham 
berildi va ulam ing mazmuni, m uam m olam ing qay darajada o b ’ektiv tahlil 
etilganligi hamda ulam ing echimi qanchalik ilmiy asoslanganligiga e ’tibor berila 
boshlandi. Tarixga murojaat qiladigan b o ’lsak, optim istik prognozlar qatoriga 
insoniyatning yorug’ kelajagini chizib bergan k o ’plab utopistik xarakterdagi 
nazariyalam i k o ’rsatishim iz mumkin: yorqin istiqbolni ko’rsatgan Abu N asr 
Forobiy, T.Mor, T.K am panellalam ing qarashlari, sotsialistik kelajak haqidagi 
fransuz utopik sotsialistlarining fikrlari, kom m unistik istiqbolni nafaqat faraz 
qilgan, balki uni qurishning am aliyotini ham sinab k o ’rgan markscha-lenincha 
g ’oyalarni optim istik ruhdagi prognozlar sifatida qarash mumkin. Pessimistik 
prognozlarga esa insoniyatning dem ografik rivojlanishi va ulami moddiy 
ta ’minlashning bog’liqligini geom etrik va arifmetik progressiyalar nisbati sifatida 
qaragan Tomas Robert M altus g’oyasini va shu kabi kelajakni halokat sari intilish 
deb hisoblovchi va tanazzul sifatida qarashlarni misol sifatida ko’rsatish mumkin. 
K o’rinib turibdiki, optim istik yoki pessim istik xarakter ulam ing hayotda ham 
xuddi shunday b o ’lishiga to ’liq kafolat bera olmaydi. Faylasuflar aytganidek, 
barcha narsani amaliy hayot hal qiladi, am aliyotning o ’zi ulami joy-joyiga 
qo ’yadi.
XX 
asm ing 70-80 yillaridan boshlab, y a’ni bir-biriga qarama qarshi 
sotsialistik va kapitalistik tuzum lam ing hayot talablari natijasida bir-biriga k o ’r- 
k o ’rona qarama-qarshi chiqishlarining o ’m iga mavjud va ehtimol tutilgan 
muammolami tahlil qilish, imkon qadar ulam ing g ’oyaviy asoslarini bir-biriga zid
139

---

q o ’ym asdan echishga intilish davri boshlandi. G ’arbda kelajakni oldindan 
k o ’rishga qaratilgan k o ’plab ilmiy markazlar, uyushm alar, m asalan, "Insoniyat
2000 yilda" xalqaro ilm iy m arkazi, Rim klubi va shu kabilarning ishlari natijasida 
k o ’plab m am lakatlar siyosiy qatlam lari, alohida m am lakatlar va m intaqaviy 
tashkilotlar, B M Tning xalqaro organlari faoliyatida olam shum ul m uam m olar va 
kelajak m asalasiga e ’tibor kuchaydi. Agar "Rim klubiga hisobotlar" deb atalm ish 
dastlabki ilm iy prognozlarda (m asalan J.Forrestem ing "Dunyoviy dinam ika" 
kitobida) ilm iy-texnik taraqqiyot, ishlab chiqarish, aholining o ’sishi va shu 
kabilarning m avjud darajada saqlab qolinishi olam shum ul m uam m olar echim ining 
kaliti sifatida qaralgan b o ’lsa, keyingi hisobotlarda (m asalan, M .M esarovich va 
E.Pestelning "Insoniyat burilish nuqtasida" kitobida, E.Laslo ilm iy jam oasi va 
D .G abor ham jam oasining hisobotlarida) ilm iy-texnologik tom onga berilgan 
e ’tibor asta-sekinlik bilan jam iyatdagi ijtim oiy-axloqiy, alohida individlar va 
ijtimoiy om illam ing rolini hisobga olishning muhim ligini tan olishga tom on 
o ’zgardi. Bu o ’zgarish Rim klubi Prezidenti A .Pechcheining 1980 y ilda 
Sistem aviy tahlil xalqaro institutida o ’qigan m a’ruzasida ayniqsa yaqqol k o ’zga 
tashlanadi. B unda u kelajakni olam shum ul m uam m olar aspektida k o ’rishga 
harakat qiladi va uning echim ini m intaqaviy va global darajalarda qabul qilinajak 
qarorlar, um um an dunyoni boshqarishga kishilarning o ’z-o ’zlarini boshqarish 
nuqtai nazaridan qarashni ta k lif qiladi. Buning uchun, deydi u, eng avvalo real 
dunyoda m avjud holatga m os ravishda yashashga o ’rganish talab etiladi, boz 
ustiga kelajak avlodlar va m avjud hayotning boshqa k o ’rinishlari oldidagi 
m ajburiyatlarim izni bajarishim iz, o ’z imkoniyatlarim izni rivojlantirishim iz lozim. 
Shuning uchun, deb xulosa qiladi Pechchei, olam shum ul m uam m olarga insoniy 
nuqtai nazardan qarash, uning ilm -fan, energetika va boshqalar yordam ida nim alar 
qila olishi m um kinligi nuqtai nazaridan qarash kerak.
B unday xulosaga Pechchei hozirgi paytda insoniyat o ’z taraqqiyotida hali 
eng yuksaklikka chiqqani y o ’q, uning ijodiy im koniyatlaridan haligacha to ’liq 
foydalanilm ayapti, degan ishonchga tayangan holda kelgan. Shuning uchun Rim 
klubiga qilingan hisobotlardan biri "Ta’lim ning chegarasi y o ’q" deb atalsa, 
boshqasi "Insoniy forum " loyihasi deb atalgan.
K o’p gin a g ’oyalarda insoniyat kelajagi tafakkuri, aql-idroki jihatdan 
tanlangan alohida kishilar faoliyatiga b o g ’liqligi ko ’rsatiladi. M asalan, am erikalik 
sotsiolog D .Bell "K apitalizm ning m adaniy ziddiyatlari" kitobida b o ’lajak jam iyat, 
y a ’ni "postindustrial jam iy at" kishilarning mulkiy m unosabatlariga em as, balki 
ularning bilim i va ixtisosliklariga ko ’ra xarakterlanadi. Z.B jezinskiyning "Ikki asr 
orasi" kitobida "postindustrial jam iyat" texnika va elektronika, ayniqsa hisoblash 
texnikasining ta ’siri ostida "texnotron jam iyat"ga aylanib boradi, degan fikr 
asosiydir. U lar uchun asosiy kuch "ilm -fan elitasi"dir. Biroq, m azkur g ’oya 
tanqidchilari asosli ravishda ta ’kidlaganlaridek, "olimlar va bilimli kishilar zarur, 
... am m o ular hech bir jam iy atd a boshqaruv pozitsiyalarini egallam aydilar, ular 
faqatgina iqtisodiy va siyosiy elitaga xizm at qiladilar, xolos".
M azkur qarashlar ilm iy-texnik taraqqiyotning rivojiga barcha m uam m olarni 
echishning kaliti sifatida qaraydilar. "Texnokratik optim izm " tarafdorlari kelajakda 
ijtim oiy, siyosiy, iqtisodiy, m adaniy m asalalar echim ida an ’anaviy hatti-harakat
140

---

o ’rniga, 
ilmiy 
va 
texnik 
bilim lar 
rolining 
oshishini, 
madaniyatda 
iste'm olchilikning kuchayishini, elita va m utaxasislar ahamiyatining kuchayishini, 
butun 
dunyo m iqyosida industrlashtirish, ta ’lim va ommaviy bilimlilar 
ahamiyatining kuchayib borishini k o ’rsatadilar. Hozirgi kunda mamlakatlari 
taqdirini o ’z q o ’llariga olgan k o ’pgina m am lakatlarda mazkur yo ’nalishdagi 
loyihalarga e ’tibom ing kuchayib borayotganini ilg’ash qiyin emas. Ammo bu ham 
mazkur muammoga bir tom onlam a yondoshishdir. Chunki faqatgina ilm-fan va 
unga taalluqli tom onlam ing o ’zi bilangina jam iyatning barcha sohalarini 
o ’zgartirish, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, m a’naviy muammolarni echish kifoya 
qilmaydi.
Texnokratik optim izm ga qarshi fikrlar turli k o ’rinishlardagi antropologik 
y o ’nalishlarda o ’z ifodasini topmoqda.