Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti
Download 5.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Qozoqov S, shaxs va jamiyat. pdf (1)
Ir r a tsio n a liz m
(lotincha irrationalis - aqlsiz, ongsiz) falsafiy atam a b o ’lib, ja m iy a t hodisalarini bilish sohasida ham ikki xil m a’noda ishlatiladi: birinchisi - jam iy atn i bilish, anglash m um kinligini e ’tiro f etuvchi falsafiy ta ’lim otga qarshi b o ’lgan «agnostitsizm » (y a’ni bilish m um kinligini inkor qilish) k o ’rinishda o ’z aksini topgan. Y a’ni, faqat aql yordam ida bilim ga ega b o ’lish tam oyilining qaram a-qarshi tom onidir. Ikkinchisi - bilishning noaqliy (yoki, aqldan quyi, yoki 78 yuqori) bosqichlari borligini ham e ’tiro f qiladi va shu bosqichlar mazm unining tahliliga alohida e ’tibor beradi. Shu m a’noda, irratsionalizm aqliy faoliyat sohasini jnm iyatshunoslik sohasida ham cheklangan deb hisoblaydi. Irratsionalizm - inson ruhiy faoliyatining ratsionallik doirasidan tashqarida chiquvchi xilm a-xil jihatlarini birinchi o ’ringa suradigan turli falsafiy tizim lar va y o ’nalishlar tarzida nam oyon b o ’ladi. M asalan, irodani (volyuntarizm ), intiutsiyani (intuitivizim ), ongsizlikni (psixoanaliz) va boshqalarni m utlaqlashtirganligini k o ’rishim iz mumkin. Barcha dinlarning insonning mohiyati va jam iyat haqidagi m istik ta ’limotlari irratsional (noratsional) tabiatga ega. Islom dinida bu - tasavvuf, H indistonda shakllangan dinlarda - yoga, Xitoydagi buddizim da - dzendir. Jam iyatshunoslikka oid diniy dogm atika va rasmiy ta ’lim otlarining ayrim shakllari (xususan, teologiya) ratsional xususiyatga ega. Shu m a’noda, irratsionalizm qarashlari qadimiydir. Faqat XVII-XVIII asrlarga kelib, uning nafaqat tabiatshunoslikda, balki jam iyatshunoslikda ham ratsionalistik jihatlari ustuvorlashdi va XIX asr oxirlariga qadar hukum ronlik qildi. H ozirgi davr fani ratsionallikka asoslangan. Bilishning ratsional shaklidan boshqa yuqoriroq darajalari m avjudligi haqidagi qarashlar, qadimiy manbalardan b o ’lgan. Hind falsafiy m erosida bayon etilgan. Unda eng oliy haqiqatga, hatto eng yuqori darajada rivoj topgan aql yordam ida ham erishib b o ’lmaydi, degan aqida hukm ronlik qiladi. Bu ta'lim otda, Oliy haqiqatga erishish uchun Oliy reallikka singib, u bilan uyg’unlashib ketish kerak, degan g ’oyalar ilgari surilgan. Bunday singib ketish natijasida, inson ongi «yorishadi» deyiladi va bu tasavvuf falsafasida H aqqa (Olloh visoliga) etishish tarzida izohlanadi. Bunday g ’olarni so’fiylar ijodida ham k o ’rishim iz mumkin. M asalan, N asafiyning «Zubdatul haqoyiq» (H aqiqatlar qaym og’i), A.Navoiyning «Lison ut-tayr» (Qush tili) va boshqa sufizm ta ’limotlari ilgari surilgan tarixiy manbalar, ularning namunasidir. XX asm ing yirik hind mistik faylasufi Aurobindo Ghosh: «Aql - inson tabiatini (shu jum ladan, o ’z ijtimoiy mohiyatini, jam iyatni - M .S.) to ’liq o ’zgartira olm aydi», - deb hisoblaydi. Uning fikricha, aql turli ilmiy tizim va doktrinalarni yaratishdan nariga o ’ta olmaydi. Vaholanki, bu tizimlarda ifoda etilgan g ’oyalarning o ’zi nisbiy va to ’liq emas. Ijtimoiy hayot esa, har qanday formula va tizim larni chetlab o ’tadi, u inson intellektiga, irodasiga bo’ysunmaydigan, beqiyos m urakkab va cheksiz yashirin imkoniyatlarga egadir. A.Ghosh ong evolyusiyasining aqldan yuqori va aqldan quyi k o ’p pog’onalari mavjudligini, hozirgi davr Evropa irratsionalistik falsafiy oqimlari, xususan psixoanaliz ongning aqldan boshqa shakllarini o ’rganish uchun endigina qadam q o ’yayotganini k o ’rsatib berdi. Bunday diniy- falsafiy qarashlarni bugungi kunda ham Osho va M aharishi M ahesh Yogi ta ’lim otlarida ko ’rishimiz mumkin. Bu ta ’limotlar, asosan H ind qadim iy m anbalari hisoblangan V edalarda o ’z aksini topgan. Download 5.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling