Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

P ra g m a tizm
(yunoncha - pragm atos - «ish», «hatti-xarakat» m a ’nolarini 
anglatadi) X IX asrda A Q Shda vujudga kelgan falsafiy oqim b o ’lib, asosiy 
g ’oyalari C h.Pirs (1839-1914) tom onidan ishlab chiqildi. XX asrlarda G ’arb 
m am lakatlarida keng yoyildi. C h.Pirs «E ’tiqodning o ’m atilishi» degan asarida 
(1878-1879) e ’tiqod va burch o ’rtasidagi farqni ajratishga urindi. Y a’ni, ulam ing 
birinchisi - harakatga undasa, ikkinchisi - e ’tiqodga erishish uchun kurashga 
rag ’batlantiradi. Pragm atizm ning xarakterli xususiyati shundaki, u yoki bu 
o b ’ektlar haqidagi tushunchalarning m a’nosi va aham iyati ular keltirib chiqargan 
am aliy natijalardan qidiriladi. SHuning uchun ham C h.Pirs pragm atizm ni; 
«H aqiqatni qidirish, m anfaatdorlik bilan belgilanuvchi ta ’limot» deb ta ’riflagan 
edi.
Pragm atizm ning asosiy g ’oyalari C h.Pirsning «Ishonchni m ustahkam lash» 
(1877) va « G ’oyalarim izni qanday qilib ravonlashtirish m um kin» (1878) 
m aqolalarida bayon qilgan. Pirsning g ’oyalarini davom ettirgan shogirdi U .Jeym s 
(1842-1910) falsafiy ta ’lim otida inson ruhiy faoliyatining tabiatini tadqiq qilishga 
urinish etakchi o ’rinni egalaydi.
H udoga b o ’lgan 
ishonchda Jeym sning tasavvuri 
aynan 
am erikacha 
xususiyatga eg a edi. Boshqa xalqlar tasavvurida X udo buyuk va qudratli b o ’lsa, 
uning tasavvurida Xudo insonning hayotdagi ham rohi va insondan X udoga 
qanchalik n a f tegsa, X udodan insonga ham shunchalik n a f tegishi kerak. H udo va 
inson o ’rtasidagi m unosabat o ’zaro m afaatdorlik m unosabatiga aylanadi. Bunday 
m unosabatda insonlam i o ’zaro birlashtiruvchi ruhiy kuch o ’rnini, ularni bir-biridan 
ajratuvchi m anfaat egallaydi.
Pragm atizm ning yana bir yirik vakili J.D ’yui (1859-1952) hisoblanadi. 
D ’yui falsafasi uchun m arkaziy m uam m o - «tajriba» tushunchasidir. U «tajribani» 
«hayot» tushunchasi bilan aynanlashtiradi. Zero, pragm atizm , asl m a’noda, insonni 
foydali faoliyatga undovchi, uning «foydaga» qanday qilib erishish y o ’llari va
82

---

usullari haqida m ulohaza yurituvchi ta ’limotdir. Umuman, pragm atizm da «foyda», 
«tajriba» yoki «jam iyat» tushunchalarining farqi ju z ’iy m a’noda ishlatilgan bo'lib, 
insonning iqtisodiy, m a’naviy ehtiyojlarga hizmat qiladi va uning manfaatlarini 
ifodalaydi.
Pragm atizm erkin bozor iqtisodiyotining falsafasi bo'lib, biznes, jum ladan, 
har qanday «foydali» faoliyatni tashkil etish uchun qulay b o'lgan m etodologik 
qurol sifatida, o ’z vaqtida Amerika ishbilarm onlari, menedjerlari, siyosatdonlari va 
davlat arboblari o ’rtasida keng yoyilgan bo'lsa, bugunga kelib dunyodagi barcha 
faoliyatlarning falsafasiga aylanmoqda..