Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

З.ОНа jamiyat ijtimoiy tizimi nine airalmas aismidir. Oiluninz mohivati va ijtimoiy
fimksivalari
O ila jam iyatning bir b o ’lagi, uning ham tayanchi, ham qanoti, b o shlang’ich 
yacheykasidir. U nga k o ’pincha quyidagicha ta ’rif beriladi: "O ila - insonlarning 
tabiiy-biologik, 
nikoh, 
qon-qardoshlik, 
iqtisodiy, 
huquqiy, 
m a’naviy 
m unosabatlariga asoslangan, turm ush birligi va o ’zaro javobgarlik h is-tuyg’ulari 
orqali b o g ’langan ijtimoiy guruhdir". O ilaning hozirgi shakli vujudga kelishi asta- 
sekinlik bilan sodir b o ’lgan. Insonning yovvoyilikdan m adaniy yashashga o ’tishi 
jaray o n id a bir urug’ yoki qabilaga mansub b o ’lgan qaram a-qarshi jinslarning 
tartibga solinm agan jinsiy m unosabatlari asta-sekin taqiq ostiga olinadi, Ilmiy tilda 
bunga tabu hodisasi deb ataladi. Bungacha oilaning endogam iva turi. y a ’ni bir 
uru g ’ning vakillari orasidagi jin siy aloqalarga asoslangan oila m avjud edi. 
T abuning o ’rnatilishi esa turli uru g ’lararo, qabilalararo nikohni, y a ’ni ekzogam
oilani vujudga keltirdi. O ilaning bu ikki shaklida ham dastlab jam o av iy nikoh 
ustunlik qilgan. Y a’ni bir uru g ’ning erkaklari dastlab o ’z urug’laridagi, keyinchalik 
esa ikkinchi u ru g ’dagi barcha ayollarning erlari hiSbblangan va aksincha, ikkinchi 
urug’ning erkaklari birinchi uru g ’dagi ayollarning erlari hisoblanishgan. Bundan 
25 m ing y illar avval ju ft nikohga asoslangan oilalar paydo b o ’lishgan.
Insonning dunyoga kelishi, yangi avlod paydo bo ’lishi - avlodlar 
alm ashinuvi asosan- oilada sodir b o ’ladi. Farzand tu g ’ilib, kam olga etib shaxs 
sifatida shakllanguncha lozim b o ’lgan barcha ta ’lim, tarbiya oila m uhitida beriladi. 
Insonning ota-ona, qarindosh-urug’iga, qariyalarga, atrof-m uhitga, tabiatga bo ’lgan 
m unosabatlari dastlab oilada shakllanadi. Shu bilan birga oila urf-odatlarni, 
qadriyatlarni avloddan avlodga o ’tkazuvchi sotsial institut hisoblanadi.
100

---

O ilaning asosini erkak bilan ayol o ’rtasidagi nikoh tashkil etadi. Ammo oila 
I'aqatgina erkak va ayol munosabatini emas, er va xotin, ota onalar bilan bolalar 
m unosabatini ifodalaydi.
Inson biologik mavjudot, u boshqa biologik m avjudotlar qatori m a’lum 
instinktiv xususiyatlarga ega. Bu eng avvalo jinsiy ehtiyojlar va munosabatlardir. 
Ular asosida har bir jonli mavjudotga xos b o ’lgan avlod qoldirish instinkti yotadi. 
Oilaviy m unosabatlam ing ilk paydo b o ’lishi ham m ana shu ehtiyojlarni qondirish 
asosida yuzaga keladi.
M ulk m unosabatlarining paydo b o ’lishi esa nikoh m unosabatlarini tarix 
sahnasiga olib chiqdi. Albatta, bu uzoq davr m obaynida shakllanib borgan. U 
jam iyatdagi om illarga, shart-sharoitlar, yangilanuvchi urf-odatlar va udumlarga 
bog’liq holda shakllanib boravergan. Oilaviy m unosabatlar shakllanib borishi 
natijasida undagi iqtisodiy, huquqiy, m a’naviy m unosabatlar ham tashkil topib, 
rivojlanib borgan. Shu m a’noda oila - kishilarning tabiiy-biologik, iqtisodiy, 
huquqiy, m a ’naviy m unosabatlariga asoslangan ijtimoiy birligidir. Oila tor 
m a’nodagi m aishiy tushuncha emas, u ijtimoiy jam oadir. Binobarin oila 
jam iyatning bir bo ’lagi. O ’z navbatida oilalarning y ig ’indisi, o ’ziga xos birikuvi 
jam iyatni tashkil etadi. Jamiyatdagi o ’zgarishlar oilaga ta ’sir etgani kabi oiladagi 
o ’zgarishlar ham jam iyatga ta ’sir etadi.
Taniqli m utafakkir O.Kontning fikricha, oila jam iyatning birlamchi asosidir, 
uning kelib chiqishi insoniy m unosabatlardagi tabiiy holat hisoblanadi. Uning 
fikricha, oilada ijtimoiy m unosabatlam ing barcha k o ’rinishlari o ’z aksini topadi, 
bular - tengsizlik (avlodlar va jinslar o ’rtasidagi), tobelik (oila a ’zolari o ’rtasidagi, 
oila boshlig’i va boshqalar, kattalar va bolalar), va h.k. Shunga ko ’ra oila kichik bir 
davlat b o ’lib, bu davlatning shakllanish asosi, uning modeli mavjud, ijtimoiy 
funksiyasi esa jam iyatning funksiyalarini aks ettiradi.
N ikoh - erkak bilan ayolning tarixan tarkib topgan, jam iyat tomonidan 
muayyan tartibga solingan o ’zaro m unosabatlari shaklidir. Nikoh yordamida 
jam iyat jin siy hayotni, er va xotinning huquqlarini, burchlarini tartibga soladi va 
ta ’m inlaydi.
O ila nikohga nisbatan murakkabroq m unosabatlar tizimi bo’lib, unda er va 
xotindan tashqari ulam ing bolalari, yaqin qarindoshlari birlashadi. Oilaning 
vazifalari, y a ’ni funksiyalari quyidagilardan iborat:
1. A vlodni yaratish va davom ettirish (jamiyatni davom ettiruvchi avlod 
yaratish, inson zotini davom ettirish).
2. Ijtim oiy vazifa (farzandlam i tarbiyalash, ularning o ’zaro va boshqalarga 
m unosabatini shakllantirish).
3. Iqtisodiy vazifa (oila a ’zolarining oziq-ovqat, kiyim -kechak va boshqa zarur 
vositalar bilan ta ’minlash, boshqa uy-xo’jalik vazifalari).
4. Rekreativ, y a ’ni o ’zaro jism oniy, m oddiy, m a’naviy va psixologik yordam 
k o ’rsatish va bir-birining salomatligini m ustahkamlash, oila a ’zolarining 
dam olishini tashkil etish.
5. Kom m unikativ, y a’ni oila a ’zolari orasidagi o ’zaro munosabatlarni y o ’lga 
q o ’yish, ularning muloqotlarini m ustahkamlash, o ’zaro yaqinlik tu y g ’ularini 
vujudga keltirish.
101

---

6. R egulyativ, y a ’ni ulam ing o ’zaro munosabatlarini boshqarish.
7. Burch v a m ajburiyatlarini his qilishga o ’rgatish.
8. M uom ala m unosabatlarini qondirish.
9. B o ’sh vaqtdan sam arali foydalanish.
10. Y osh avlodning qariyalar haqida g ’axo’rlik qilishi va shu kabilar.
O ’zbekistonda oila va nikoh m unosabatlarining asosini O ’zbekiston
R espublikasining K onstitutsiyasi va 1998 yil 30 aprelda qabul qilingan Oila 
kodeksi tashkil etadi. K onstitutsiyaning 14-bobi bevosita oila m asalasiga 
b ag ’ishlangan. 63-m oddada nikoh tom onlarning roziligi va teng huquqliligiga 
asoslanishi t a ’kidlanadi. 64-m oddada ota-onalam ing o ’z farzanlarini voyaga 
etguncha 
boqishlari 
va 
tarbiyalashga 
m ajbur 
ekanligi 
haqidagi 
fikr 
m ustahkam langan. Shu bobda etim bolalar va ota-onasining vasiyligidan m ahrum
bolalarni boqish va tarbiyalashni davlat o’z zim m asiga olishi k o ’rsatilgan. 66- 
m oddada esa voyaga etgan va m ehnatga layoqatli farzandlarning o ’z ota-onalari 
haqida g ’am x o ’rlik qilishga m ajburligi belgilab q o ’yilgan.
O ila va uning atrofidagi m asalalarni o’rganish m aqsadida 1998 yil fevralida 
V azirlar M ahkam asining qarori bilan "Oila" ilm iy-am aliy M arkazi tashkil etildi va 
u hozir o ’z faoliyatini olib borm oqda. Olib borilgan faoliyat natijasida onalik va 
bolalik m asalalari alohida diqqat m arkazida b o ’lishi lozimligi anglandi va 
davlatning bu boradagi barcha ishlar Vazirlar M ahkam asining 2001 yil fevralidagi 
qarori bilan tasdiqlangan "Ona va bola" Davlat D asturi qabul qilindi.
X alqlam ing uzoq tarixi k o ’pincha davlatlar yashnashiga yoki ularning 
tanazzuliga m a ’lum m a’noda oiladagi holat, ayniqsa hukm dorlarning oilaviy 
ahvoli ta ’sir k o ’rsatishiga oid k o ’plab m isollarni saqlab qolgan. Shu m a’noda 
oiladagi ichki om illar, oilaviy tarbiya m uam m olari, otalar va farzandlar, akalar va 
ukalar, opalar va o g ’a-inilar o ’rtasidagi o ’zaro bem ehrlik, nifoqlar, yakdillikning 
b o ’lm asligi sababli bir paytlar do n g ’i ketgan sulolalarning zavol topganligi sir 
em as. Ayni shu sabablarga k o 'ra Q oraxoniylar, X orazm shohlar, Tem uriylar 
saltanatlari v a boshqa davlatlar inqirozga yuz tutgan edi. Shu sababli birinchi 
Prezidentim iz I.K arim ov m am lakatdagi umumiy barqarorlik bir-biriga b o g ’liq va 
tizim iy hodisalar xususiyatiga egaligini ko’zda tutib, "agar oila sog’lom va 
m ustahkam b o ’lsa, m ahalla tinch va ham jihat, agar m ahalla m ustahkam bo ’lsa 
davlat osoyishta va barqaror b o ’ladi", deb ta’kidlagan edi.
O ’zbekiston R espublikasida har yili 150-156 m ing yangi oilalar paydo 
b o ’ladi. Va taasufki, har yili turli sabablarga ko ’ra k o ’plab nikohlarning barbod 
b o ’lishi ham y u z berm oqda. 2001 yilda bu ko’rsatgich
15 600 tani tashkil etgan. Bu qurilayotgan oilalam ing 10 foizi demakdir. Bu borada 
hali am alga oshirilishi kerak b o ’lgan vazifalar va m uam m olar talaygina. 
Jam iyatim izning rivoji esa ularning imkon qadar ijobiy echilishiga umid 
tu g ’dirm oqda.