Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

Kishilar etnik birlisinine tarixiy shakllari.
Millivlik va bavnalmilallik milliy
g 
'urur masalalari
Kishilarning ijtimoiy birliklari orasida ularning etnik birliklari katta 
aham iyatga ega. Bunday birliklar kishilarning hayotida ularning kelib chiqishiga
95

---

oid b o ’lgan qon-qarindoshlik belgilarining belgilovchiligini bildiradi. M asalan, 
insoniyat tarixida eng uzoq davom etgan ibtidoiy ja m o a tuzum ida kishilar 
o ’rtasidagi m unosabatlarni ularning qon-qardoshligi yoki begonaligi belgilariga 
k o ’ra hal qilish katta aham iyatga ega b o ’lgan.
Etnik birlik kishilarning urug’, qabila, elat, m illat va boshqa birliklaridan 
iborat b o ’lgan, tarixan tarkib topgan alohida barqaror ijtimoiy guruhidir. Etnik 
birlik tushunchasi etnografik jihatdan 
xalq
m a’nosini anglatadi. Kelib chiqishi, 
x o ’ja lik yuritish faoliyati va unga b o g ’liq holda m aishiy hayot tarzi, hayot 
kechirish m aqsadlari um um iy b o ’lgan qon-qardosh kishilar guruhi urug’ni tashkil 
qilishgan. U ru g ’ kishilar ijtimoiy birligining etnik belgiga tayanuvchi dastlabki 
shaklidir. U ru g ’lar taraqqiy etishi bilan ularda o ’zaro nikohga kirish taqiqlanadi, 
uzoq vaqtgacha bu taqiq urug’ning hayotiga katta ta ’sir k o ’rsatib kelgan. H ar bir 
u rug’da o ’ziga xos odatlar, taom illar m avjud bo ’lgan. Bir-biriga yaqin urug’lar 
keyinchalik qabilalarni tashkil qilishgan. Q abilalarda x o ’jalik faoliyatining 
m arkazida baribir uru g ’lar qolaverishgan. U rug’lar bir-birlari bilan ov qilish yoki 
baliq ovlash m avsum larida yaqin ham korlik qilishgan. Q abila odamlari uchun ular 
so ’zlashadigan til, odatlar, rasm -rusum lar, m aslak-e’tiqodlar umumiy bo ’lgan.
Q uldorlik jam iyati davrida qabiladan yuksakroq b o ’lgan etnik birlik - elat 
vujudga kelgan. U kishilarning til, hudud va m adaniy umumiyligi jihatidan tarkib 
topgan birligidir.
T arixiy taraqqiyot keyinchalik m illatlarni vujudga keltirdi. M illat deb til, 
m a’naviyat, m illiy o ’zlikni anglash ruhiyati, urf-odatlar, an ’analar, qadriyatlar 
asosida m uayyan hududda yashovchi kishilarning etnik birligiga aytiladi. M illatni 
tushunishda turli-tum an qarashlar m avjud. 
M asalan, 
ingliz olimi 
Ernest 
G ellnarning fikricha "millatni inson yaratgan, u inson ishi va ongining m ahsulidir", 
rus olim i V .A .Tishkov esa "M illat ilm iy tushuncha emas, bu siyosiy shior va 
safarbarlik 
vositasidir", 
degan 
fikrni 
bildirgan. 
Bir 
paytlar 
sovet 
jam iyatshunosligida m illatga ta ’rif berishda uning belgilovchi tomoni sinfiy nuqtai 
nazardan tavsiflanar edi.
M illatni tushunish uchun uning m azm unini tashkil etgan tom onlarga e ’tibor 
berish lozim. M illat insoniyat taraqqiyotining m ahsulidir. Uning shakllanishida 
m oddiy om illar, xususan, davlat va iqtisodiyot m uhim rol o ’ynagan, am m o ular 
m illatning m ohiyatini to ’liq ochib bera olm aydi. U lar kishilarni jipslashtirishda 
katta rol o ’ynaydi, am m o millatni birlashtiruvchi narsa m a’naviy om illar ekanligini 
esdan chiqarm aslik kerak. Jum ladan, ruhiyat, til, m a’naviyat, urf-odat, a n ’ana, 
qadriyatlar bu jarayonda belgilovchilik m avqelaridan birini egallaydi. Shu m a’noda 
m illatning shakllanishida moddiy om illar qanday rol o ’ynasa, uning salohiyati va 
barqarorligini ta ’m inlashda m a’naviy-ruhiy om illar ham ana shunday rol o ’ynaydi.
O lim lam in g fikricha hozir er yuzida 3 m ingga yaqin millat m avjud. Ular 
yashab turgan odam larning 96 foizini birlashtiradilar. 4 foiz kishilar esa elat va 
qabilalar k o ’rinishida faoliyat yuritm oqdalar. H ar bir m illatning soni bir necha 10 
m ingdan b ir necha yuz m inggacha boradi. M illatlarni soni b o ’yicha 5 guruhga 
ajratish m avjud:
1. B uyuk m illatlar: xitoylar, hindlar, am erikaliklar, ruslar, yaponlar - har biri
100 m ln. dan ortiq;
96

---

2. Katta millatlar: inglizlar, fransuzlar, ispanlar, nem islar, turklar va boshqalar
- 50 mln. dan 100 mln. gacha;
3. Y irik millatlar: o ’zbeklar, portugallar, polyaklar, efiopiyaliklar va boshqalar
- har biri 10 mln. dan 50 mln. gacha;
4. O ’rta sonli millatlar: har biri 1 mln. dan 10 mln. gacha;
5. K ichik millatlar: har biri bir necha o ’n mingdan 1 mln. gacha.
Hozirgi paytda eng yirik 27 millat Er yuzi aholisining qariyb 75 foizini 
tashkil etadi.
Etnik birliklarning tarixiy hududdan boshqa joy g a turli sabablar bilan borib 
qolib, o ’sha erda muqim yashab qolgan jam oalari ko’pincha milliy guruhlarga 
birlashgan b o ’ladilar. U lar muayyan mam lakat uchun yoki m a’lum davlatning 
ayrim mintaqasi uchun mahalliy b o ’lmagan m illat va elatning kichik bir b o ’lagidir. 
Milliy guruhlar siyosiy sabablar tufayli ham shakllanishi mumkin. Davlatlar 
o ’rtasidagi chegaralarning o ’zgarishi natijasida u yoki bu xalqning m a’lum bir 
bo ’lagi o ’z o ’zagidan ajralib qolishi mumkin. Masalan, Rossiya bilan Xitoy 
o ’rtasidagi chegaralar o ’rnatilishi natijasida qozoqlar va qirg’izlarning bir qismi 
Xitoy hududida qoib ketgan. Rossiya va A fg’oniston o ’rtasida o ’m atilgan chegara 
ham o ’zbek, tojik, turkm anlam ing m a’lum qismini A fg’onistonda qoldirgan. 
O ’zbekistonda ham mahalliy m illatga mansub bo’lmagan milliy guruhlar mavjud.
Sobiq sho’ro davrida milliy chegaralash siyosati m illiy-etnik xususiyatlam i 
hisobga olm asdan o ’tkazilgan. XX asrning o ’rtalarida ommaviy repressiyalar 
tufayli qalm iqlar, qorachoylar, bolqorlar, chechenlar, ingushlar, qrim tatarlari, 
mesxeti turklari, nem islar, koreyslar, greklar, kurdlar boshiga k o ’p qism atlar 
tushdi. Bular haqida tarix fanidan sizga k o ’p faktlar m a’lum. M ustaqillik davriga 
kelib ana shu m illatlam ing huquqlari tiklana boshladi va bu y o ’nalishda katta 
ijobiy ishlar am alga oshirildi.
Bundan tashqari deyarli ko ’pchilik davlatlarda bir-biri bilan kuchsiz aloqada 
b o ’lgan bir necha m ing yoki bir necha yuz kishidan iborat kishilarning kam sonli 
birlashm alari ham mavjud. U lar etnik guruhlar deyiladi. Masalan O ’zbekistonda 
258 dan ortiq ingushlar, 140 dan ortiq gagauzlar va shu kabi etnik guruhlar ham 
mavjud.
M illiy ruhiyatni shakllantirishda "milliy g ’urur", "milliy iftixor", "milliy 
his", "milliy xarakter" kabi tushunchalar muhim o ’rin tutadi.
"M illiy g ’urur" - har bir millatning o ’z-o’zini anglashi natijasida sodir 
b o ’ladigan ichki ruhiy kayfiyat. "Shaxs g ’ururi" - bu faxrlanishdir. Har bir shaxs 
yutuqlardan m am nuniyat hissini tuyadi, masalan, ota-ona - qobil fardandlardan, 
ustoz - iste’dodli shogirdidan, bog’bon - so’lim bog’idan faxrlanadi.
"M illiy iftixor" - m illat m a’naviy kam olotining barcha jihatlarini, merosi va 
bugungi qadriyatlarini o ’z ichiga oladi. Bu millatga tegishli muayyan kishilarning, 
boshqalarda uchram aydigan xislatlam ing o ’rni, mavjudligi, xizmati va shu 
kabilarning boshqalarga ta ’kidlay olishdan hosil bo’luvchi tuyg’u. Erishilgan va 
erishilajak yutuqlar k o ’paygan sari O ’zbekiston bilan faxrlanish tuyg’usi 
shunchalik osha boradi.
"M illiy his" - bu m illat manfaati bilan yashash, o ’zining kimligini tanish. 
M illiy tuyg’usi, hissiyoti bo’lmagan insonda milliy iftixor bo ’lmaydi. "Milliy
97

---

tu y g ’u - degan edi birinchi Prezidentim iz I.Karimov, - inson uchun tabiiydir, 
chunki u ota-onalaridan m eros qilib olingan va balo o ’z ota-onasiga, butun 
dunyoga aytgan birinchi so ’zida ifodalangan. O ’z xalqiga, uning an’analariga, tili 
va m adaniyatiga m uhabbat va hurm atni tarbiyalam asdan turib, o ’z xalqini 
m illatlarning butunjahon ham jam iyatida tenglardan biri sifatida idrok qiluvchi 
haqiqiy insonni, o ’z V atanining jonkuyarini tarbiyalash mumkin emas."
"M illiy xarakter" - har bir xalqning, m illatning asrlar davom ida shakllangan 
va asta-sekin ulam ing qon-qoniga singib ketgan o ’ziga xos xislatlar, xususiyatlar 
jam lanm asidir.
A srlar davom ida tarix shundan dalolat beradiki, davlat tuzilishi, uning 
faoliyatida jam iy atd a bo'lad ig an m unosabatlarning tabiiy rivojlanish qonunlariga 
asoslangan holda o ’z faoliyat y o ’nalishlarini belgilab olishi zarur. Ayniqsa, 
m illatlararo m unosabatlarning barqaror rivojlanishi uchun har bir m illatning 
siyosiy m anfaatlarini hisobga olish davlat siyosatida ustuvor bo ’lishi am aliy 
aham iyatga m olikdir. Shuning bilan birga m illatlararo m unosabatlarga siyosiy tus 
berish xatarli ekanligini ham esdan chiqarm aslik kerak. Y a’ni m illatlarning o ’zaro 
m unosabatlarida yuzaga kelishi m um kin b o ’lgan u yoki bu salbiy holatlar davlat 
hokim iyatini q o ’lga kiritish uchun kurash darajasiga k o ’tarilm asligi kerak. Chunki 
bunday ja ra y o n davlatni halokatga, m illatlar m anfaatlarini esa paymol b o ’lishga 
olib keladi. Siyosiy jaray o n larn in g rivojlanishi millatlararo m unosabatlarning 
barqaror taraqqiyotiga xizm at qilishi lozim. Bu esa o ’z navbatida butun 
jam iyatning barqaror taraqqiy etishiga xizm at qiladi.
K o’pchilik tadqiqotchilar X X asrning so ’nggi o ’n yilligida sodir b o ’lgan 
nizolarni tahlil qilish asosida dunyoda yuz berayotgan beqarorliklarning asosiy 
sababi "bir jam iyatda yonm a-yon istiqom at qiladigan turli etnik va m adaniy 
guruhlarning bir-birlari bilan chiqisha olm asligidir." Bunday nizolar Ruanda, Kipr, 
Shri Lanka, H indiston, Kipr, Bosniya, K osovo va boshqa ko’plab m am lakatlarda 
ro ’y berdi ham da kishilar boshiga k o ’plab kulfatlar olib keldi. Hozirgi paytda ham
dunyoda ana shunday nizolar davoni etayotgan m am lakatlar anchagina.
T arixiy taraqqiyot xususiyatlari yoki boshqa sabablar tufayli k o ’pgina 
m am lakatlar hududida bitta em as, bir nechta m illat yoki etnik guruhga oid 
kishilarning istiqom at qilayotgani davrim izning haqiqatlaridan biridir. Uni inkor 
etib yoki unga qarshi chiqib b o ’lm aydi. Shunday ekan turli m illat va etnik guruhlar 
istiqom at qiladigan m am lakatlar nisbatan kam sonli ana shunday guruhlarning 
m adaniy, lingvistik va ta ’lim y o ’nalishlari b o ’yicha huquqlarini him oya qilish, 
ularning barchasi har tom onlam a taraqqiy 5tishlari, ham jihat yashashlarini 
ta ’m inlash m exanizm lari ishlab chiqishlari m uhim aham iyatga ega. Etnik tarkibi 
turlicha b o ’lgan m am lakatlar, shu jum ladan, O ’zbekistonning bu boradagi tajribasi 
ana shu y o ’nalishda m uayyan nam una b o ’lishi mum kin. Birinchidan, turli m illat va 
elat vakillaridan tashkil topgan etnik m urakkab m am lakatda har bir etnik 
guruhning o ’z m illiy m adaniyati, qadriyatlari, urf-odatlarini rivojlantirishi uchun 
keng im koniyatlar, huquqlar yaratilishi kerak. M am lakatim izda bu y o ’nalishda 
konstitutsiyaviy va boshqa qonuniy norm alar ishlab chiqildi va hayotga jo riy etildi. 
U lardan eng ko ’zga ko ’rinarlisi turli m illat va etnik guruhlarning m adaniy- 
m a ’naviy 
ehtiyojlarini 
qondirish, 
m illiy 
m adaniyatlar rivojini 
ta ’m inlash,
98

---

millutlararo d o ’stlik va ham jihatlikni m ustahkam lashga qaratilgan 135 ta milliy 
madaniy m arkazlam ing tashkil topgani b o ’ldi.
Ikkinchidan. etnik jihatdan bunday k o ’p tarkibli m am lakatlarda o ’zaro 
liumiat va bag’rikenglik tam oyillari ta ’lim tizim i, ularning o’z ona tillarini o ’qitish 
va om m aviy axborot vositalari orqali keng targ’ib etilishi va fuqarolar ongiga 
singdirilishi 
lozim. M am lakatim izda bu y o ’nalishda ko’plab ilm iy-amaliy 
anjum anlar, doim iy harakatdagi seminarlar, davra suhbatlari va uchrashuvlar 
lashkil etilm oqda, m ahalliy va markaziy matbuot, radio va televidenie orqali 
larg’ibot ishlari olib borilmoqda. O ’rta Osiyo m am lakatlarida kelib chiqishi bir 
ildizga borib taqaladigan, dini, tili, madaniyati bir-biriga yaqin b o ’lgan xalqlar 
aralashib yashashadi. 
M asalan, Tojikiston jam i 
aholisining 24,4 foizini, 
Q irg’iziston aholisining 
13,8 foizini, Turkm aniston aholisining 9 foizini, 
Q ozog’iston aholisining 2,5 foizini o ’zbeklar tashkil etsa, O ’zbekistondagi jam i 
aholining 4,7 foizini tojiklar, 4 foizini qozoqlar, 0,9 foizini qirg’izlar, 0,7 foizini 
turkm anlar tashkil qiladi.
Respublikada o ’qish tojik, qozoq, qirg’iz va turkman tillarida olib 
boriladigan 
1000 dan ortiq m aktablar mavjud. Oliy o ’quv yurtlarining 
k o ’pchiligida ana shu tillardagi m aktablar uchun m utaxasislar tayyorlaydigan 
maxsus fakultetlar faoliyat k o ’rsatmoqda.
O ’zbekiston televideniesida qozoq tilida "Didar", "Zamandas", tojik tilida 
"Ranginkam on" k o ’rsatuvlari nam oyish etilmoqda. Bundan tashqari q irg 'iz va tatar 
tillarida ham k o ’rsatuvlar tashkil etilmoqda. Radio orqali m azkur tillarda k o ’plab 
eshittirishlar olib borilm oqda va shu tillarda anchagina gazetalar chop etilmoqda. 
A na shu xalqlar tillarida o ’quv adabiyotlari nashr etilishi "O ’zbekiston" nashriyoti 
orqali am alga oshirilm oqda.
U chinchidan. barcha m illat va elatlarning manfaatlari mamlakatdagi davlat 
boshqarish m exanizm lari orqali nam oyon etilishiga imkon berilishi kerak. Bunda 
ularning barchasi o ’zlarining manfaatlari davlat tizim ida mustahkam him oya 
qilinayotganligini sezishi m aqsadga muvofiqdir. O ’zbekistonda bu ishlarga 1992 
yil yanvarida V azirlar M ahkamasi qaroriga ko’ra tashkil etilgan "Respublika 
baynalm ilal 
m adaniyat 
M arkazi" 
mutasaddi 
hisoblanadi. 
O ’zbekistonda 
m illatlararo m unosabatlar rivojida milliy-madaniy m arkazlam ing ahamiyati katta. 
1989 yilda M adaniyat vazirligi qoshida Respublika millatlararo m adaniyat markazi 
tashkil etilgandi. Uning tarkibida 12 ta, jum ladan, qozoq, koreys, arman, 
ozarbayjon, tojik m adaniyat markazlari faoliyat ko’rsata boshladi. 2004 yilga kelib 
m illiy-m adaniy m arkazlar soni 130 dan oshdi. Ushbu m arkazlar umumxalq 
bayram larini o ’tkazishda faol ishtirok etib kelmoqda. N avruz va M ustaqillik 
bayram larining o ’tkazilishida m azkur markazlar katta hissa q o ’shib kelmoqdalar.
M illiy-m adaniy m arkazlam ing asosiy vazifasi uch y o ’nalishda olib 
borilmoqda:
1. Har bir m illatning tili, madaniyati, urf-odatlari va rasm-rusumlarini tiklash, 
tarixiy V atan bilan aloqa va munosabatlami jonlantirish, milliy his- 
tu y g ’ulam ing nam oyon b o ’lishiga keng yo ’l ochish;
2. Mustaqil O ’zbekistonni o ’zining haqiqiy vatani deb bilish, unga bem innat va 
sadoqat bilan xizm at qilish;
99

---

3. V atan bilan m ushtarak hayot kechirish, uning m adaniyati, turm ush tarzi va tilini 
o ’rganish, davlatga nom bergan m illat bilan d o ’stlikda, hakorlikda va totuvlikda 
yashash.
T o ’rtinchidan. bu y o ’nalishda kam sitishning har qanday k o ’rinishlari 
taqiqlanishi shart. H ech qaysi m illat, elat yoki xalq vakili uning aynan bir 
m adaniyag, m illat, diniy e ’tiqod yoki etnik guruhga m ansubligi uchungina 
m am lakatning ijtim oiy-iqtisodiy hayotidan chetlatilm asligi yoki m a ’lum voqea- 
hodisalar qurboniga aylanm asligi zarur. 
K o’rinib turibdiki, k o ’p millatli 
davlatlarda m illatlararo m unosabatlar boshqa ijtimoiy m unosabatlar kabi doimiy 
e ’tibor va diqqat talab qiluvchi m asaladir.
Hozirgi paytda O ’zbekistonda am alga oshirilayotgan m illiy siyosat -
jam iyatni 
yangilashning 
m uhim
tarkibiy 
qism laridan 
biridir. 
Jam iyatni 
yangilashning m uvaffaqiyati m am lakatda istiqomat qiluvchi barcha xalqlar 
o ’rtasidagi m unosabatlarni rivojlantirishga k o ’p jihatdan bo g ’liq. Respublikam izda 
k o ’pchilikni tashkil etgan o ’zbek m illatining m uqaddas burchi ona tilini, o ’z milliy 
m adaniyati va tarixini tiklashdangina iborat em as, balki birgalikda hayot 
kechiruvchi boshqa, ayniqsa, kam sonli xalqlam ing taqdiri uchun, ularning o ’ziga 
xos m adaniy-m a’naviy xususiyatlarini saqlab qolish uchun, kam ol topishi va 
o ’zligini nam oyon etish uchun ularga teng sharoit va im koniyatlar yaratib 
berishdan iboratdir.