Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

2. Jamiyatshunoslik ilmlari rivoilanishidasi xususivatlar
Um um an, hozirgi zam on jam iyatshunosligida ikki y o ’naiish ko ’zga yaqqol 
tashlanm oqda. B irin ch isi - fan-texnika taraqqiyoti ijtim oiy, iqtisodiy, siyosiy, 
m a’naviy m unosabatlarning usullari, vositalari, yangi kom m unikatsiya tizim larini 
globallashtirib, universallashtirib, intensivlashtirib yuborishi bilan xarakterlanadi. 
Bu y o 'n a lish d a jam iyatni yaxlit tizim sifatida m ushtarak o ’rganishning muqobil 
nazariy asoslari, qarashlar sistemasi vujudga keldi.
Ik k in c h isi 
— jam iyatning m arkaziga ijtimoiy m unosabatlar sub’ekti b o'lgan 
inson q o ’yilib, uni o ’rganish jam iyatshunoslikning asosiy tadqiqot o b ’ekti sifatida 
olib qaralm oqda. Zero, yuqorida aytilgan jarayonlar insonning ijtim oiylashuv 
darajalarini kuchaytirib yubordi. Buning natijasida esa, shaxsning individuallashish 
ja rayonini, ja m iyatshunoslik fanlarining tadqiqot o b ’ektlarini shaxs darajasida 
konkretlashtirishni taqozo qilm oqda. Shuningdek, jam iyatshunoslik fanlarida 
ijtim oiy hayotning turli sohalarini o ’rganadigan fanlar 
differensiyalashuvi 
(tarm oqlanishi) ham da turli ijtimoiy hodisalam i o ’rganadigan fan sohalarining 
integratsiyalashuvi 
(m ushtaraklashuvi) 
jarayonlarini 
vujudga keltirm oqda. 
M asalan yuqoridagi jarayonlar natijasida um um iy sotsiologiya tarkibida «O ila 
sotsiologiyasi», «M ehnat sotsiologiyasi», «Y oshlar sotsiologiyasi», «H uquq 
sotsiologiyasi», «E kologik sotsiologiya» va boshqa shu kabi y o ’nalishlar paydo 
b o ’ldi. Shu bilan birga sotsiologiyaning dem ografik, etnografik, geografik va 
boshqa shu kabi fanlar bilan bog'liq boshqa integrativ y o ’nalishlari ham vujudga 
kelishi kuzatilm oqda. 
»
Insoniyat tarixini 
va uni o ’rganuvchi jam iyatshunoslik fanining asosiy 
tadqiqot y o ’nalishi - jam iyatni ilmiy tashkillashtirish, boshqarish, nazorat qilish 
uchun 
turli 
ijtim oiy 
guruhlarining 
ehtiyojlari 
va 
m anfaatlari 
o ’rtasidagi 
m unosabatlam i o ’rganishga y o ’naltirilgan. Jam iyatni tashkil qilgan strukturaviy 
elem entlarning ehtiyojlari va manfaatlari o ’rtasida ziddiyatlam ing keskinlashuvi 
turli y o ’naiish va darajalardagi konfliktlam i vujudga keltirm oqda. U larning 
ijtim oiy 
hayot 
turli 
sohalarida 
o ’rganishda 
konfliktologiyaning 
konkret 
y o ’n alish larig a asos b o ’lm oqda. SHunga k o ’ra ijtimoiy m unosabatlarning muayyan 
sohalarida 
konfliktlarning 
vujudga 
kelish 
sabablarini, 
nam oyon 
b o ’lish 
xususiyatlarini o 'rganuvchi m axsus konfliktologiya fanlari paydo b o ’ladigan vaqt 
uzoq em as. Z ero, jam iyatda, oilada, m ehnat jam oalarida, ijtim oiy guruhlar 
o ’rtasida k o nfliktlarning sabablarini o ’rganish, ularni b artaraf qilish, barqaror 
taraqqiyotni t a ’m inlashga ilmiy asos bo ’ladi.
M a’lum ki, konfliktlashuvchi tom onlarning agressivligi yoki m urosaga 
m oyillik xarakteri - konfliktlarning xususiyatlarini belgilab beradi. Shu nuqtai 
nazardan, konfliktlashuvchi tom onlarning agressivlik xususiyatlarini o ’rganuvchi
84

---

maxsus tushunchalar apparati, kategoriyalari tizimi ham da bu hodisaning 
qonunlarini har jihatdan sistem ali tarzda chuqur o ’rganuvchi «Agressiologiya» fani 
shakllanmoqda. k elajak d a «A gressiologiya» fani agressiv hatti-harakatlam ing 
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, m a’naviy va ruhiy jihatlarini mushtarak-m ujassam
o ’rganuvchi mustaqil jam iyatshunoslik fanlaridan biri bo'lishi kutilmoqda. 
Chunki, hozirgi davrda xalqaro terrorizm , diniy ekstrem izm ga oid hodisalar 
ko'lam ining kengayib ketishi insoniyatni sarosim aga, taxlikaga solmoqda. Shaxs 
va jam iyat ehtiyojlari, m anfaatlari o ’rtasida ziddiyatlam ing vujudga kelishi 
sabablari, ularning rivojlanish tendensiyasi ham da istiqbollari haqidagi ilmiy 
ta ’lim otlar m uayyan bir jam iyatshunoslik fani doirasida konkretlashadi. Ayniqsa, 
m anfaatlar o ’rtasidagi kurashlarning inson qoni to ’kilishi, hayoti barbod b o ’lishi 
bilan bog’liq urushlarga m unosabati turli jam iyatshunoslik fanlarining shu 
m uam m o doirasida tadqiqot predm etini, maqsadi va vazifalarini belgilab beradi. 
Shu bilan birgalikda insoniyat tarixida b o ’lib o ’tgan birinchi va ikkinchi jahon 
urushlarining m udhish oqibatlari va uchinchi jahon urushining xavfini, uning 
dahshatli 
oqibatlari jam iyatshunoslik 
fanlarining 
umumiy 
muammosiga 
aylanm oqda. 
Jum ladan, 
uchinchi 
jahon 
urushi 
b o ’lish-bo’lmasligi 
ehtim ollikiarining jahon siyosiy xaritasini o ’zgartirishga oid - siyosatshunoslik, 
vujudga kelishi mumkin b o ’lgan ekologik vaziyat haqidagi - ijtimoiy ekologiya, 
iqtisodiy oqibatlarini o ’rganuvchi - harbiy iqtisodiyot va ularni um umlashtiruvchi 
agressiyaologiya fanining vujudga kelayotganligi ham tasodifiy emas.
Masalan, A QSh iqtisodchi olim larining hisob-kitoblariga ko ’ra, ishlab 
chiqarishda bir ishchi 
o ’m ini tashkil qilish uchun harbiy sanoatga fuqaroviy 
sanoatga nisbatan 4 m arta k o ’p m oddiy-m oliyaviy m ablag’ sarf qilinadi. Harbiy 
m aqsadlarga sarf-xarajat qilingan 10 mlrd. dollarga 40 ming ishchiga ish o ’rinlari 
yaratish mumkin. D unyoning bir yillik harbiy xarajatiga 150 mln. ga em i madaniy 
dehqonchilik uchun o ’zlashtirish, 1 mlrd. kishini boqish, 500 mln. aholiga 100 
mln. kvartira, 650 mln. o ’quvchiga 1 mln. maktab qurish mumkin.
Hozirgi davrda kelib fuqorolar urushi ko ’lamining kengayib, dahshatli tus 
olishi xarakterlidir. Shuning uchun ham fuqorolar urushini vujudga keltirgan 
sabablam i, ulami harakatga keltiruvchi mexanizmlarni o ’rganish jam iyatshunoslik 
fanining muhim vazifasi b o ’lm og’i lozim. Chunki, insoniyat tarixining 1480-1941 
yillargacha bo’lib o ’tgan 278 ta urushning 78 tasi fuqarolar urushi bo’lgan bo ’lsa, 
qolgan 200 tasi davlatlararo siyosiy m ojarolar natijasida vujudga kelgan. 1945 
yildan XXI asr arafasigacha dunyoda 200 ga yaqin harbiy to ’qnashuvlar sodir 
etilgan. Shulardan o ’ndan to ’qqiztasi uchinchi davlatlar tomonidan amalga 
oshirilgan.
Hozirgi davr uchun xalqaro terrorizm, ekstremizm, fundamentalizm va 
boshqa g ’ayri 
insoniy g ’oyalarning globallashuvi hamda amaliy harakat 
k o ’lamining kengayishi ijtim oiy-siyosiy fanlam ing integratsiyalashgan holda 
«Agressiyalogiya» fani m aqom ini mustahkamlashni kun tartibiga q o ’ymoqda. 
Bugungi kunda xalqaro terrorizm ning xususiyati va ularni bartaraf etish yo'llari 
haqida 
birinchi 
P rezidentim iz 
I.Karimov 
O ’zbekiston 
Respublikasi 
Oliy 
M ajlisining ikkinchi chaqiriq o 'n to ’rtinchi sissiyasida so’zlagan nutqida jum ladan 
shunday 
dedi: 
«X alqaro 
terrorchi 
kuchlar 
qaytadan 
birlashib, 
bosh
85

---

k o ’taratayotgan, o ’ta m akkor va yovuz uslublar q o ’llayotgan bugungi m urakkab 
vaziyatda hayotning o ’zi xalqaro ham jam iyat, jum ladan, m intaqam izda joylashgan 
barcha davlatlardan bu baloga qarshi kurashda ham korlikni kuchaytirishni, bir 
yoqadan bosh chiqarib, bunday urinishlarga keskin zarba berishni, har qanday 
tajovuz va terrorchilik huruilarining oldini olish. ulam ing m afkuraviv zam inini 
y o ’qotish va avvalo, voshlarim izning qalbi va ongi. sog’lom tafakkuri uchun 
kurashni taqozo etm oqda». Bu vazifani m avsum bozlik yoki dabdababozlik bilan 
am alga oshirish mum kin emas. A ksincha, ularning negizlarini ilm iy tahlil qilish 
asosida izchil dasturlarga tayanib aniqlash va b artaraf qilishning sam arali chora- 
tadbirlarini topish zarur.
Shuning uchun bu fan shaxs, ijtim oiy guruh va jam iyat darajasida agressiv 
h odisalam ing vujudga kelish sabablarini, rivojlanish qonuniyatlarini va oqibatlarini 
kom pleks-sistem ali tahlil qilishning ilm iy asoslarini k o ’rsatishi kerak. Bu fanning 
asosiy vazifasi agressiv harakatlam ing m ahalliy, m illiy xududiy va um um insoniy 
xususiyatlarini aniqlashdan, m uam m olarning am aliy echim larini topishdan iborat 
b o ’lishi lozim.
H ozirgi zam on jam iyatshunosligining asosiy tamoyili: g ’oyaga qarshi faqat 
g ’oya, fikrga qarshi faqat fikr, jah o latg a qarshi m a ’rifat bilan kurashishdan iborat 
b o ’lm o g ’i zarur. Bu tam oyilning hayotiyligini sobiq Rossiya im periyasidagi 
oktyabr davlat to ’ntarishining oqibatlari ham, G ’arbda jam iyatni evolyusion 
(tadrijiy) 
rivojlantirishga doir ijtim oiy-falsafiy fikrlarning tarixi ham isbotlab 
berdi.
Industrial rivojlangan G ’arb m am lakatlarida shaxs erkinligi, fuqarolik 
jam iyati uchun kurash tajribalari, boshqarishining dem okratik xarakteri haqidagi 
qarashlari m ohiyatini jam iyatni m odernizatsiyalashtirish haqidagi m uqobil ilmiy 
t a ’lim otlar tizim i tashkil qiladi. Eng m uhim i, jam iyatning umumiy rivojlanish 
qonunlariga b o ’ysungan holda vujudga kelayotgan milliy taraqqiyot g ’oyalari 
jam iyatshunoslik fanlarining xususiyatlarini belgilab bermoqda. Shu nazariyalarga 
m os holda jam iyatshunoslik fanlarining m illiy y o ’nalishlari vujudga keldi va 
rivojlanm oqda. Xususan, m illiy m entalitet bilan b o g ’liq jam iyat tizim ini, shaxs 
tiplarini o ’rganish, ulam ing erkinliklarini ta ’m inlash yo ’llari haqidagi ijtim oiy- 
siyosiy, m a ’naviy-axloqiy m illiy nazariyalar, t a ’lim otlar tizimi vujudga kelm oqda.
Bu jarayonda ikki tendensiya k o ’zg a tashlanadi, y a'n i milliy xarakterdagi 
jam iy atsh u n o slik fanlari jahon xalqlarining ijobiy tajribalarini um um lashtirish va 
ijodiy o ’zlashtirish ham da m illiy g ’urur, iftixor, e ’tiqodlar asosida m illatlam ing 
o ’zligini anglash jarayoni kuchaym oqda. Bu tendensiyalar o ’rtasidagi m aqsadga 
m uvofiqlikni 
ta ’minlash 
- 
um um insoniyat 
sivilizatsiyasi 
m anfaatlariga 
b o ’ysundirish 
y o ’llarini, 
usullarini, 
vositalarini 
topish-hozirgi 
zam on 
jam iyatshunosligining asosiy vazifalaridan biridir.
H ar qanday jam iyatda sivilizatsiya tiplari va darajalarining xilm a-xilligiga 
qaram asdan, m illatlam ing ijtim oiy «qiyofasini» saqlab qolish, um um jahon 
sivilizatsiyasida 
o ’z 
o ’rnini 
topish 
m asalasiga 
doir 
ilm iy 
qarashlar 
jam iy atsh u n o slik fanlarining muhim xususiyatini belgilaydi.
H ozirgi davrda «inson-inson», «inson-jam iyat», «jam iyat-jam iyat», «inson- 
tabiat», «jam iyat-tabiat» m unosabatlarining o ’zgarishi bu tizim lardagi inson

---

om ilining roli bilan bog’liq bo'lib kelmoqda. Shu nuqtai nazardan insonning 
tabiatini o'rganish, xususan, yuqoridagi tizim elem entlariga ta ’sir qilish kanallarini 
aniqlash jam iyatshunoslik faniarining mazmunini konkretlashtirm oqda.
Albatta, 
insonning ijtimoiy m unosabatlari (axloqiy, huquqiy, siyosiy, 
iqtisodiy va boshqalar) tizim ida ayrim m unosabat y o ’nalishining ustuvorligini 
e ’tiro f etish va m utlaqlashtirish natijasida m uayyan determ inistik qarashlar 
(jam iyat haqidagi ta ’lim otlarda asosiy y o ’naiish sifatida) vujudga kelayotir. 
N atijada shaxsni yaxlit ijtimoiy hodisa sifatida o ’rganish g ’oyasiga putur etmoqda. 
M asalan, shaxsning siyosiy, huquqiy, diniy, irqiy, axloqiy qarashlarini bir-biridan 
ajratib m utloqlashtirish hozirgi zamon jam iyatshunoslik fanlariga xos xususiyat 
b o ’lib qolm oqda. Vaholanki, shaxsning mohiyatini 
ijtimoiy m unosabatlar 
tizim ining m uqobillashgan, ayni paytda, m uvofiqlashgan holati nam oyon qiladi. 
Shuning uchun ham hozirgi zamon jam iyatshunoslik faniarining falsafiy 
m etodologiyaga b o ’lgan ehtiyoji kuchayib bormoqda. Boshqacha qilib aytganda, 
hozirgi zamon jam iyatshunosligining ilm iylik mezonini muayyan ijtimoiy hodisani 
m uqobil falsafiy ta ’lim otlar asosida kom pleks-sistem ali tahlil qilish, 
o b ’ektiv 
ilmiy xulosaga kelish bilan belgilash mumkin.
Insoniyat 
taraqqivotining 
hozirgi 
bosqichidagi 
ijtimoiy-iqtisodiy 
m unosabatlar 
global lashuvi 
va 
universallashuvi 
jarayonlarining 
jam iyat 
m afkuraviy muhitiga, inson ongiga ta ’sirini ob'ektiv talqin etish masalasi, m a’lum 
m a’noda jam iyatshunoslik fanlari olimlari diqqat-e’tiboridan chetda qolmoqda. 
Zero, 
yuqorida aytilgan jarayonlar jam iyatshunoslik 
faniarining tadqiqot 
o b ’ektlarini va paradigm alarini o ’zgartirib, yangi tipdagi «logosfera», y a ’ni 
ta ’lim otlar olami shakllanishiga, mantiqiy m adaniyat tizim ining o ’zgarishiga olib 
kelm oqda. Y a’ni ijtimoiy - gum anitar fanlarning mafkuraviy jarayonlarni 
kom pleks tarzda, sistem ali-strukturali tahlil qilish zaruriyati turli (metafizik, 
dialektik, germ enevtik, sinergetik va boshqa) metodlar, ta ’limotlar sintezlashuvini, 
um um insoniyat sivilizatsiyasi m anfaatlari asosida o ’zaro murosaga (konsensusga) 
kelishini taqozo qilayotir. Ijtim oiy-gum anitar fanlar sohasida «konfrontatsion 
m antiq» m utlaqo nisbiy va shartli xarakter kasb etayotgan bir paytda, 
jam iyatshunoslik faniarining ilmiy m etod va ta ’limotlari, plyuralizm tamoyillari 
klassik va noklassik qarashlari o ’rtasidagi vorislik munosabatlarini, ularning o ’ziga 
xos tarixiy aham iyatini istisno qilmaydi.
Darhaqiqat, 
m ustaqillikkacha 
bo’lgan 
davrdagi 
jam iyatshunoslik 
adabiyotlarida um um insoniy g ’oyalam i ijtimoiy hodisa sifatida tadqiq qilish 
m uayyan m anfaatlar doirasida cheklanib qolgan bo’lib, uni zo ’rlab sinfiylashtirish 
tendensiyasi ustuvor bo ’ldi. Y a’ni, ijtimoiy taraqqiyot mezonlariga sinfiy—