Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

ochiqlikni
nam oyon etadi. U nda 
so ’z erkinligi, turli axborotlarni olish erkinligi, m am lakatdan chiqish va kirish 
erkinligi, boshqa m am lakatlar bilan axborot, ta ’lim texnologiyalarini keng darajali 
va doim iy alm ashish erkinligi ta ’m inlanadi. Bunday jam iyat insonparvarlik 
tam oyillariga sodiq b o ’ladi, unda turli y o ’nalishlardagi nodavlat notijorat 
tashkilotlar faoliyati y o ’lga q o ’yilgan bo ’ladi ham da davlat xalqaro huquqqa mos 
ravishda xalqaro tashkilot va m uassasalarda ishtirok etadi.
• F uqarolik jam iyati - kom pleks tashkillashgan 
plyuralistik tizim
dem akdir. 
Bunday 
jam iy atd a 
plyuralizm ning 
ustunligi 
unda 
turli-tum an 
ijtimoiy 
institutsiyalar 
(kasaba 
uyushm alari, 
partiyalar, 
tadbirkorlar 
birlashm alari, 
iste’m olchilar jam iyatlari va shu kabilar) m avjudligini anglatadi. Plyuralizm da 
erkin dunyoqarash taqazo etiladi, m afkuraviy kam sitishlarga y o ’l berilm aydi, inson 
huquqlari hurm at qilinadi, turli dinlarga, qaram a-qarshi fikrlarga nisbatan sabr- 
toqatli b o ’Iinadi. 
.
• F uqarolik jam iyati - 
huquqiy demokratik jamiyatdir.
Bunday jam iyatda 
fuqaro va insonning tabiiy va jam iyat tom onidan in ’om etilgan huquqlari jam iyat 
a ’zolarini o ’zaro bo g ’lab turadi. Fuqarolik jam iyati davlat bilan birgalikda huquqiy 
davlatga tom on taraqqiy etadi. Shu m a’noda huquqiy davlat fuqarolik jam iyatining
m evasi, natijasi sanaladi.____________________ _________________________________
Fuqarolik jam iyati — shaxsga tom on y o ’naltirilgan, huquqiy a n ’ana va qonunlarga 
hurm at vaziyatini, um um gum anistik ideallarni yaratuvchi, ijod va tadbirkorlik 
erkinligini ta ’m inlovchi, inson va fuqaro huquqlarini am alga oshiruvchi va baxt- 
saodatga erishuvni ta ’minlovchi erkin dem okratik huquqiy jam iyatdir.____________
116

---

Insoniyat tarixidagi barcha xalqlar o ’z taraqqiyotida uyushib yashashning 
turli shakllarini, y a ’ni fuqarolik jam iyatining o ’ziga xos bosqichlarini bosib 
o ’tishgan. Uning ilk shakli davlatchilik vujudga kelm asdan a w a l paydo bo ’lgan 
turli jam oalar b o ’lgan. O 'rta Osiyo, xususan O ’zbekiston xalqlari tarixida bu shakl 
m ahalla jam oalariga birlashuv shaklida b o ’lgan. Uyushib yashash k o ’pgina 
m asalalam i birgalikda echishga imkon bergan, xususan, mehnatni tashkil etish, 
him oya qilish, tadbirlam i o ’tkazishdagi ham jihatlik va boshqalar bu jam oaviy 
yashash shaklining uzoq davrlar m obaynida saqlanib qolishini ta ’minlagan. 
Bizning sharoitim izda bu narsa qishloqlarda jam oalar, shaharlarda - m ahallalar 
shaklida shakllangan.
M ustaqillik yillarida m am lakatim izda xalqning o ’zini o ’zi boshqarish 
tizim iga o ’ta borish jarayonini m ustahkam lash m aqsadida tarixiy ildizlari uzoq 
davrlarga borib taqaladigan m ahalla institutini qayta tiklash va rivojlantirishga 
alohida e ’tibor berilm oqda. Sharq dem okratiyasining o ’zini oqlagan tarixiy shakli 
b o ’lmish m ahalla fuqarolik jam iyati barpo etishdagi o ’ziga xos bosqich rolini 
o ’tashi ko ’pchilik uchun shubhasiz haqiqatdir.
M ahalla (arabcha "m ahalla" - joy, o ’rin, makon) O ’zbekistonning muayyan 
tarixiy sharoitlarida, asrlar davom ida shakllanib faoliyat k o ’rsatayotgan, aholi 
yashaydigan m a’m uriy-hududiy birlik. M ahalla o ’zini o ’zi boshqaruv tizim ining 
muhim m illiy-ijtim oiy organi b o ’lib, u O ’zbekistondagi hayot tarzining mahalliy 
k o ’rinishdagi shakli ham dir. Aslini olganda m ahallalar 1917 y ilg ach aju d a keng ish 
olib borib, m ahalliy aholini birlashtiruvchi, uyushtiruvchi tashkiliy tuzilm a b o ’lib 
kelgan. Sovet davridagi tuzum va m afkura m ahallalarni rasman tan olmadi, ammo 
aholining chuqur noroziligiga sabab b o ’lmaslik uchun m ahallalarni taqiqlab ham 
q o ’ya olm adi, uni jam iyatning boshqaruv tizim iga kiritmadi.
M am lakatim iz m ustaqillikka erishgandan keyin xalqning o ’tm ishdagi 
qadriyatlarini topish va ulardan jam iyatni rivojlantirish uchun foydalanish tom on 
y o ’l tutildi. Boshqa k o ’plab m asalalar qatori, mahalla va uning imkoniyatlaridan 
foydalanish m asalasiga ham etarli e ’tibor berildi va u hozirgi kunda hayotim izda 
o ’ziga xos rol o ’ynam oqda.
O ’zbekiston R espublikasining birinchi Prezidenti I.Karimov ta ’kidlaganidek, 
"M ahalla, ta ’bir jo iz b o ’lsa, kishilik jam iyatida alohida tarbiyaviy aham iyatga 
m olik bo ’lgan o ’ziga xos m askandir deyish mumkin. Bu noyob tajriba, aholining 
m ahalla bo ’lib yashash tarzi jahonning boshqa m amlakatlarida kam uchraydi. 
SHuning uchun ham insonni jam iyat bilan birga yashashga o ’rgatadigan, shu ruhda 
tarbiyalaydigan birlam chi va beqiyos makon - bu mahalladir".
M ustaqillik yillarida m ahallalarga m unosabat tubdan o ’zgardi. 1992 yil 12 
sentyabrda Prezidentning "R espublika "M ahalla" xayriya ja m g ’armasini tuzish 
to ’g ’risida"gi Farmoni, so ’ngra V azirlar M ahkamasining 1992 yil 17 oktyabrdagi 
"R espublika "M ahalla" xayriya ja m g ’armasi faoliyatini tashkil etish masalalari 
to ’g ’risida"gi qarori qabul qilindi. 1992 yilda respublikamizda 8 m ingga yaqin, 
jum ladan, Toshkent shahrida 279 m ahalla bor edi. 2015 yilga kelib ularning soni 
respublikada 13 m ingdan ortdi, Toshkentda esa 481 dan ko’proq mahalla faoliyat 
yuritm oqda.
M ahalla m avqeining oshib borishi quyidagi huquqiy asoslarga tayanadi:
117

---

1) O ’zbekiston R espublikasining Konstitutsiyasi (105-m odda);
2) Dastlab 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan va 1999 yil 14-aprelda yangi 
tahrirda qabul qilingan O ’zbekiston R espublikasining "Fuqarolam ing o ’zini o 'zi 
boshqarish organlari to ’g ’risida"gi qonuni.
O ’zbekiston 
Respublikasi 
K onstitutsiyasining 
105-moddasiga 
k o ’ra 
"Shaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek, ular tarkibidagi m ahallalarda ham da 
shaharlardagi 
m ahallalarda fuqarolam ing y ig ’inlari o ’zini o ’zi boshqarish 
organlari" hisoblanadi. M a h a lla - ona m askan, so g ’lom ijtimoiy muhitdir. Bu erda 
kuchli ta ’sirga ega b o ’lgan jam oatchilik fikri m ahalla aholisining xulq-atvori, 
o ’zaro m unosabatlarini adolat va m a’naviy m ezonlar asosida tartibga solib turadi. 
Shu m a’noda m ahalla, birinchi Prezidentim iz ta ’biri bilan aytganda haqiqiy 
dem okratiya darsxonasidir. 
M ahalla - tayanch 
m arkazi, chunki 
u kam 
ta ’m inlangan, k o ’p bolali oilalar, y o lg ’iz keksalarning tayanchidir. M ahalla -
m a'naviy-axloqiy 
qadriyatlar, 
an 'an alar m askani, 
u 
yoshlarni 
kasb-korga 
y o ’naltiruvchi, ishsizlarni ish bilan ta ’m inlovchi ijtimoiy himoya hamdir. M ahalla
- oila tinch-totuvligini, shipsligini m ustahkam lovchi jo y , u ayni holda tarbiya 
m askani ham dir, zero - "B ir bolaga etti q o ’shni ota-ona", deydi dono xalqimiz.
M ahallaning o ’ziga xos ajoyib hodisa ekanligini ta ’kidlab Rossiyalik 
tadqiqotchi O. Brusina shunday deb yozadi: "O datiy huquqqa asoslangan holda 
O ’rta O siyoda azaldan amal qilib kelayotgan m azkur ijtimoiy institut o ’zining 
m oslashuvchanligi, ayni holda ichki konservativligi sababli ju d a m ustahkam
ekanligini k o ’rsatdi."
M ahalla q o ’m italari 
bozor iqtisodi 
qonunlari 
asosida aholi 
uchun 
tadbirkorlikka 
im kon 
yaratm oqda, 
oldi-sotdi, 
to ’y-m araka 
m arosim larini 
uyushtirish, hasharlar tashkil etish, oilaviy nizolarni echish, bem orlar holidan xabar 
olish kabi k o ’plab y o ’nalishdagi savob ishlar bilan sh u g ’ullanm oqda. M ahallada 
x o ’ja lik va m adaniy ishlar, uning hududini obodonlashtirish, uy-joylarni va shu 
hududdagi m a ’m uriy binolarni toza saqlash, ozodalikni ta ’minlash, tartib-intizom ni 
m ustahkam lash va boshqa y o ’nalishlarda m ahallaning ahamiyati tobora oshib 
borm oqda.
Y uqoridagilardan m a’lum b o'lm oqdaki, hozirgi davrda shaxsni qurshab 
turgan norm ativ hudud juda kengdir. Turli tum an odatlar, an ’analar, diniy va 
axloqiy norm alar qatori shaxsning jam iyatdagi holatiga 
son-sanoqsiz siyosiy 
norm alar, m illiy va xalqaro huquqning qoidalari ham ta ’sir ko’rsatadi.