Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti
-m a v zu . In son va ja m iy a tn in g m a ’naviy h a y o t i
Download 5.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Qozoqov S, shaxs va jamiyat. pdf (1)
9 -m a v zu . In son va ja m iy a tn in g m a ’naviy h a y o t i.
O ’z b ek isto n d a m a ’n a v iy y a n g ila n ish n in g a so siy m a sa la la ri. I. Ma 'navivatnine iamivat havolidasi о ’m i Insoniyat yaratilibdiki u m ukam m allikka intilib keladi. A lbatta bu o ’rinda m a’naviyatning, bilim va tarbiyaning o ’m i beqiyosdir. Chunki inson bolasi bilim va tarbiya vositasida u lg ’ayadi. A gar u bilim olmasa, yaxshi tarbiya topm asa hayotda o ’z o ’m ini topishi dargum on. Demak, olingan bilim va tarbiyaning inson ongida uy g ’uniashib uning turm ush tarziga aylanishi inson m a’naviyatini yuzaga keltiradi. M a’naviyat deganda har qanday tabiiy, axloqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy bilim larning inson tafakkurida m ujassam lashuvi va bu bilim larning k o ’nikma, m alaka va hayot tarzlariga aylanib ketishi tushuniladi. Yoki b o ’lmasa, m a ’naviyat - insonning ruhiyatini, o ’z -o ’zini anglash, didi, farosati, adolat bilan razillikni, yaxshilik bilan yom onlikni, g o ’zallik bilan xunuklikni, vazm inlik bilan johillikni ajrata bilish qobiliyatini, aql-zakovatini, maqsad va g ’oyalarni q o ’ya bilish, ulam i am alga oshirish uchun harakat qilish va intilish salohiyatidir. "M a’naviyatga m azm un jihatidan yaqin keladigan m a ’rifat, madaniyat, axloq, tamaddun (sivilizatsiya) tushunchalari m avjud. M a’naviyat ular orasida um um iyroq m azm un-m ohiyatga ega. G archi bu tushunchalarning har biri m a’naviyat iborasidan o zm i-ko’pmi farq qiladigan muayyan m a’noni anglatsa ham, kengroq nuqtai nazardan qaraganda, ular m a’naviyat tushunchasi doirasiga kiradi." Shunday qilib m a’naviyat (arabcha, m a’nolar m ajm ui) kishilarning falsafiy, siyosiy, huquqiy, ilm iy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlari va tushunchalari m ajm uini tashkil etadi. Shu jihatd an olib qaraganda, l.A .K arim ovning "m a’naviyat haqida gap ketar ekan, men avvalo, insonni ruhiy poklanish va yuksalishga d a ’vat etadigan, inson ichki olam ini boyitadigan, uning iym on-irodasini, e ’tiqodini m ustahkam laydigan, vijdonini o ’y g ’otadigan qudratli botiniy kuchni tasavvur qilam an", degan fikrlari m uhim aham iyatga egadir. M a’naviyat insonning ongi, tuyg’usi, hissiyoti, bilimi va e ’tiqodida m ujassam lashgan ruhiy sifat b o ’lib, u shaxs kam oloti va barkam olligini belgilab beruvchi asosiy m ezonlardan biri hisoblanadi. Chunki fuqarolari m a’naviy barkam ol jam iyatgina ijtim oiy-iqtisodiy jihatdan yukssk cho’qqilarga k o ’tariladi. Inson va jam iyat m a’naviy hayotining rivojlanishida ijtimoiy va individual ongning roli kattadir. C hunki tabiat va jam iyatda yuz berayotgan turli-tum an o ’zgarishlar, har xil sohalardagi yangiliklar fuqarolar ongida o ’z aksini topadi. K ishilar ongiga ta ’sir etgan voqea-hodisalarga nisbatan ular o ’z qarashlarini, fikrlarini ifodalaydilar. Ana shu ifodalash ijtimoiy va individual ong m ahsuli sifatida nam oyon bo ’ladi. Ijtim oiy ong tabiiy va ijtim oiy voqelikning in ’ikosi, jam iyatning m uayyan davriga yoki qism iga tegishli b o ’lgan um um iy his-tuyg’ular, kayfiyatlar, qarashlar, g ’oyalar, nazariyalar m ajm uidir. M asalan, O ’zbekiston Respublikasi fuqarolari 120 m ustaqillikka nisbatan o ’z his-tuyg’ulari, y a ’ni m ustaqillik tufayli yurtim izda ozodlik, erkinlik, dem okratiya kengayayotgani, odam lar ruhiyati, m aqsadlarining erkin bayon qilinishi, dolzarb m uam m olar xususida o ’zlarining fikrlarini ayta olishlariga im koniyatlarning tobora kuchayib borayotgani xususida fikr bildirm oqdalar. Bu ijtimoiy ongning ifoda etilishidir. Individual ong esa muayyan guruh, elat va m illatga mansub b o ’lgan ayrim kishining ongi b o ’lib, jam iyatdagi voqelik va real borliqning alohida olingan shaxsning ongida aks etishidir. Ijtim oiy va individual ongning mohiyati shundaki, jam iyat ulam ing m azm uniga k o ’ra o ’z-o ’zini anglaydi, rivojlanib, takom illashib boradi. Masalan, agar jam iyatim izda biron-bir ijobiy yoki salbiy hodisa sodir b o ’Isa, u kishilar ongiga ta ’sir k o ’rsatadi va uning ongdagi in’ikosi, albatta, hatti-harakatlar, m unosabatlar, baholar k o ’rinishida ana shu voqelikka qayta ta ’sir ko ’rsatadi. C hunonchi O ’zbekistonda diniy ektrem istlarning qilm ishi xalqim izning nafratiga sazovor b o ’lib, xalqning fikri ijtimoiy ong sifatida nam oyon b o ’ldi va ekstrem istlarga qarshi qattiq amaliy choralar ko’rildi. Jam iyatda osoyishtalik o ’rnatildi. Bunday m isollarni k o'plab keltirish mumkin. Ijtim oiy ongning tuzilishi ijtimoiy m unosabatlar va kishilar faoliyatining turlariga m os b o ’ladi, b a’zan ulardan ilgarilab ketadi, ammo, ba’zan ulardan ortda ham qolishi m um kin. Ijtimoiy m unosabatlar qanchalik rivojlangan bo ’lsa, kishilar faoliyati turlari ham shuncha rivojlanadi. Ikkalasi o ’zaro dialektik bog’liq bo ’lib, bir-birini boyitib, to ’ldirib boradi. V oqelikni aks ettirish darajasiga ko ’ra, ijtimoiy ong odatiy va nazariy ongga b o ’linadi. O datiy ong hayotiy tajriba asosida vujudga kelgan oddiy xulosalar, qarashlar m ajm uidan iborat bo’lib, kishilarning kundalik hayotidagi voqealam i aks ettiradi va rivojlantiradi. Nazariy ong deganda, nazariyotchilar, olim lar ishlab chiqqan nazariy qarashlar va ilmiy bilimlar tizimi tushuniladi. N azariy ong voqealar m ohiyati va rivojlanish qonuniyatlarini aks ettirib jam iyat taraqqiyotiga nisbatan teng bo ’lishi ham, yuqorida ta ’kidlaganim izdek, ilgarilab ketishi ham, yoki ortda qolib ketishi ham mumkin. Ijtim oiy psixologiya ijtimoiy muhit, kundalik turm ush sharoitlari ta ’siri ostida vujudga keladi va rivojlanadi. U m uayyan ijtimoiy guruh, elat, xalq yoki m illatning odatlari, urflari, an ’analari, yashash tarzidan kelib chiqqan psixologik o ’ziga xosliklarini aks ettiradi. Ijtimoiy psixologiyaning yana bir xususiyati shuki, unda m uayyan bir hududdagi aynan sharoitlarda yashaydigan va bir-biriga bevosita ta ’sir qiluvchi bir necha elat, m illatlarga mansub kishilarning ongidagi o ’xshash xususiyatlar ham aks etadi. Bunga ba’zi m illat vakillarining yashab turgan joylaridan k o ’chib ketishgani, ammo yangi jo y d a ular ko'pincha o ’z millatdoshlari tom onidan tushunilm agani, u erda chiqishtirilmagani ... va nihoyat ulam ing yana ilgarigi hududga, m am lakatga qaytib kelishganiga oid k o ’plab misollarni keltirishim iz mum kin. M afkura (fikrlar m ajmui) ijtimoiy psixologiyadan farq qilib muayyan ijtimoiy guruh, qatlam , m illat, jam iyat, davlat manfaatlari, orzu-istak va maqsad- m uddaolari ifodalangan g ’oyaviy-nazariy qarashlar va ulami amalga oshirish 121 tizim ini anglatadi. U nda m anfaatlari ifodalanayotgan kuch va qatlam larning o 'tm ish i, bugungi kuni va istiqboli o ’z ifodasini topadi. M am lakatim izda m illiy istiqlol m afkurasi xuddi shu vazifani bajaradi. Islom Karim ov ta ’kidlaganidek "xalqni buyuk va u lu g ’vor m aqsadlar sari birlashtirish, m am lakatim izda yashaydigan, m illati, tili va dinidan q at’i nazar, har bir fuqaroni y agona V atan baxt-saodati uchun doim o m as’uliyat sezib yashashga chorlash, ajdodlarim izning bebaho m erosi, m illiy qadriyat va a n ’analarim izga munosib bo ’lishga erishish, yuksak fazilatli va komil insonlam i tarbiyalash, ularni yaratuvchilik ishiariga d a’vat qilish, shu m uqaddas zam in uchun fidoyilikni hayot m ezoniga aylantirish m illiy istiqlol m afkurasining bosh m aqsadidir." Garchi shunday b o ’lsa-da, K onstitutsiyam izda "hech qaysi m afkura davlat mafkurasi sifatida o ’rnatilm aydi", deb belgilab q o ’yilgan. Bu dem okratiyaning muhim elem entidir. Ijtim oiy psixologiya va m afkura jam iyatning u yoki bu darajada rivojlanganligi bilan ham b o g ’liq b o ’lib, agar u to ’g ’riyo’lga q o ’yilsa jam iyat taraqqiyotini tezlashtiradi. Insonlarni kom illik sari etaklaydi, o ’z vatani, qadriyatlarini e ’zozlashga o ’rgatadi, shu bilan birga vatanparvarlik, yurt tinchligi, xalq farovondigi y o ’lida xizm at qilishga chorlaydi. Ayni paytda ijtimoiy psixologiya va m afkura o ’ziga xos xususiyatlarga ham egadir. Ijtim oiy psixologiya ijtimoiy guruhlar hayotini muayyan his-tuyg’ular, kayfiyatlarda bevosita aks ettirsa, ijtimoiy m afkura (bizda m illiy istiqlol mafkurasi) ijtim oiy guruhlar ehtiyojlari, m anfaatlarining ichki m ohiyatini, sababini har xil g ’oyalar, nazariyalar, ta ’lim otlar shaklida aks ettiradi. Ayni paytda m afkuraning o ’ziga xosligi shundaki, u vayronkor m afkura sifatida ham m aydonga chiqishi m um kin. U holda u halokatli kuchga aylanadi. Ijtim oiy psixologiya va m afkuraning o ’ziga xosligi bilan birga ularning um um iyiik tom oni ham m avjud b o ’lib u jam iyat taraqqiyotiga xizm at qilishida k o ’rinadi. Shuningdek ular bir-biri bilan b o g ’liq b o ’lib, o ’zaro ta ’sirga ham egadir. Y uksak m a’naviyat haqida odam lar asrlardan beri orzu qilib keladilar. Jahon tarixida yuksak m a’naviyat egalari nihoyatda k o ’pdir. Shuningdek m a’naviyati yuksak b o ’lgan jam iyatda taraqqiyotning o ’ziga xosligi ham yaqqol k o ’rinadi. M asalan, Y aponiya bunga yaqqol misol b o ’la oladi. Y uksak m a’naviyatning belgisi shuki, unda ilm va bilim insoniy qadriyatlar va insoniy axloq bilan uy g ’unlashadi. M a ’naviy qashshoqlik m asalasida m isollar istagancha topiladi. U oddiy axloq qoidalarining buzilishidan tortib genotsidgacha boradi. Atrofim izni o ’rab turgan n arsa v a hodisalarga biz har kuni, har soatda duch kelam iz va undan albatta m a ’naviy qashshoqlikdan m a’naviy yuksaklik ustun ekanligining guvohi bo'lam iz. A gar ja m iy a td a m a’naviy qashshoqlik ustun tursa bunday jam iyat halokatga m ahkum dir. C hunki m a’naviy qashshoqlik ustun b o ’lgan joy d a inson m anqurtga aylanadi va undan yovuz kuchlar o ’z g ’arazli m aqsadlari uchun foydalanishi osonlashadi. D em ak taraqqiyot, yaratuvchanlik, rivojlanish bor ekan m a’naviy y uksaklik m a ’naviy qashshoqlik ustidan g ’olib b o ’lib boraveradi. Zero, insonning orzusi ham shudir. 122 M a’naviy faoliyatni takrorlab bo'lm aydi. Chunki vaqtni va har bir insonning jism oniy borlig’ini takrorlab b o ’lm aganidek, m a’naviy faoliyat ham betakrordir. Inson bugun shug’ullangan m a’naviy faoliyatni, uning o ’ziga xosligi va betakror jihatlarini ertaga takrorlay olm aydi, balki shunga o ’xshash, undan kuchliroq yoki kuchsizroq tarzda boshqa bir narsa bilan shug’ullanadi, chunki hayotda ertaning ham o ’z o ’rni bor. SHu sababli inson m a’naviy m avjudot sifatida doimo, u buni anglaydim i, y o ’qmi, bundan qat’i nazar, o ’z oldiga q o ’ygan m o’ljallariga muvofiq hatti-harakat qiladi, faoliyat ko ’rsatadi. Odatda, y a’ni normal inson m a’naviyatining m o’ljali - kom illikka erishish, barkamol inson bo ’lishdir. Komil inson - har tom onlam a barkam ol, yuksak m a’naviyatli shaxsdir. XXI asr b o ’sag’asiga kelganda jahon taraqqiyotining barcha jabhalarida globallashuv jarayonlari tezlashdi. Jahonda iqtisodiy, harbiy taraqqiyot shu qadar tezlashgan paytda m a’naviy om illar ta ’sirining etishm ayotganligi ko ’zga tashlanm oqda. B o’layotgan o ’zaro urushlar, jahon bozori uchun talashish, yosh rivojlanayotgan m am lakatlar ustidan qudratli davlatlar hukmronligining o ’rnatilishiga intilish, boylik va dunyo to ’plash uchun hech qanday razillikdan qaytm aslik holatlari b u n gayaqqol misol bo’la oladi. Shu sababli dunyo taraqqiyoti va m a’naviy om illar uyg’unligi muammosi dolzarb m asalaga aylanm oqda. Ilg’or fikrli ziyolilar o ’z mamlakatlari tarixini qaytadan nazardan o ’tkazib, xalqlari m a’naviy merosini tiklash va ko’paytirish, uni boyitish ham da odam lar qalbiga singdirib, ulami ezgulikka va adolatga etaklash haqida harakat boshladilar. Bunday harakatlar bir qator m am lakatlarning Davlat dasturlariga ham kiritildilar. Jum ladan, bizning mam lakatim iz ham ana shunday xayrli, ezgu ishlam i o ’z harakat dasturi qilib olgan davlatlar sirasiga kiradi. Download 5.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling