Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi
Sportchilarning muhim fazilatlarini shakllantirish va ularni
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Psixologiya va sport psixologiyasi (o`quv qo`llanma) (3)
|
2.9. Sportchilarning muhim fazilatlarini shakllantirish va ularni
rag’batlantirish Umumiy psixologik tayyorgarlik - sportchining yoki murabbiyning ma‘lum bir sport turi uchun muhim bo‗lgan xususiyatlarini shakllantirishning muhim jarayonidir (ba‘zida sport faoliyatida kuchli Iroda fazilatlarining ahamiyati tufayli "kuchli irodali tayyorgarlik" deb ataladi). Ta‘lim-tarbiya mashg‘ulotlarida ta‘lim vazifalarini belgilashga qaramasdan, ularni hal qilish vositalari, odatda, berilmaydi. Bunday vositalar ta‘lim elementlari (ta‘lim berish) hisoblanadi. Shunday qilib, ta‘lim funktsiyasi boshqa funktsiyalarni bajarish bilan "bir vaqtning o‗zida" amalga oshiriladi. Murabbiylar tomonidan ta‘lim ishlarini bajarish bo‗yicha psixologik tavsiyalarni bilishimiz kerak. Sifatlarni shakllantirish - pedagogikaning vazifasidir. Shu bilan birga, ta‘lim- tarbiya jarayonida ba‘zi psixologik tavsiyalarni hisobga olish kerak: 1. Ta‘lim vazifalarini belgilashda e‘tiborga olish kerak: - ushbu sport turidagi qiziqish xususiyatlarining ahamiyati darajasi; - sportchining shakllanish darajasi. 2. Sportchilarga, ayniqsa, yoshlarga sport va hayot maqsadlarini (istiqbolli, oraliq, o‗ziga xos) belgilashga to‗liq yordam berish. 3. O‗z-o‗zini tarbiyalash qobiliyatidan yanada to‗liq foydalanishni qo‗llab- quvvatlash. 4. Bilvosita e‘tiqoddan foydalanish: - boshqa sportchi orqali ishonch; - birinchisining oldida boshqa sportchini ishontirish. 5. Malumot guruhi (yoki guruhlash) orqali o‗quvchiga ijobiy ta‘sir ko‗rsatish. 6. Sportchining eng kerakli xatti-harakatlarini tanlagan maxsus shart- sharoitlarni yaratish (asosiy xato - "biznes"ta‘limida so‗z bilan ta‘limning ustunligi). Sport faoliyatining sabablarini shakllantirish va saqlash. Niyat - bu odamning nima uchun biror narsa istayotganini tushuntirib beradigan ongli istak. Sport faoliyatining sabablari guruhlari: - natijaga qaratilgan motivlar (chempion bo‗lish, toifani bajarish, boshqa sportchidan yaxshiroq ishlash va h. k.); - jarayon (sportchi sport bilan shug‘ullanadi, chunki u buni yaxshi ko‗radi); - tananing o‗zini o‗zi yaxshilash (sog‘likni mustahkamlash ,raqamni yaxshilash, vosita va sifatlarni rivojlantirish)va xarakter (irodani mustahkamlash va boshqalar); - muloqot qilish uchun (ko‗plab yangi do‗stlar va muloqot doirasini sotib olish); - moddiy mukofot (ariza, bepul oziq-ovqat, sayohat qilish, o‗qish yoki ishdan bo‗shatish va yuqori yutuqlar va moliyaviy qo‗llab-quvvatlash sportida). - buning sababi (ko‗pincha yosh sportchi sport bilan shug‘ullanadi, chunki ota-onalar, murabbiylar, o‗qituvchilar va boshqalar uni ishontirishadi). Sport faoliyatining motivlarini shakllantirish-sport bilan shug‘ullanishga olib keladigan shaxsiy ehtiyojlar va maqsadlar tizimini yaratish, o‗zgartirish jarayonidir. Bu orqali amalga oshiriladi: - kognitiv murakkablikni oshirish orqali sportga jalb qilishni shakllantirish - sport haqida juda ko‗p ma‘lumot olish, yorqin taassurotlar va sport bilan bog‘liq shaxsiy ijobiy tajriba; - sport faoliyatining asosiy sabablari bilan tanishish orqali ushbu istaklarning xabardorligini oshirish. Sport faoliyatining sabablarini saqlab qolish uchun quyidagilar zarur: o Bir hil jismoniy tayyorgarlik va guruhning psixologik omborini yaratish. o Sport faoliyatida erishilgan natijalarni ko‗rsatish. o Sport faoliyatida uzoq muddatli maqsadlarni belgilash(keyingi muvaffaqiyat faqat yuqori natijalarga erishish yo‗lidagi qadam sifatida). o Ushbu jamoada urf-odatlarni, marosimlarni rivojlantirish. o Sport faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‗lmagan tadbirlarni o‗tkazish. o Har bir sportchining yutuqlarini reklama qilish, ichki raqobat yoki shaxsiy yutuqlar jadvalini olib borish. o Har bir sportchining shaxsiga bir xil qiziqish ko‗rsatish. o Sportchilarning shaxsiy psixologik xususiyatlarini, ularning manfaatlari va ehtiyojlarini hisobga olish, har kimga ishonch va ishonchni ko‗rsatish, o‗z ustida ishlashni rag‘batlantirish. o Har birining shaxsiy mas‘uliyatini oshirish uchun sport faoliyatini tashkil etishda mustaqillik elementlariga ruxsat berish. o Demokratik etakchilik uslubini namoyish etish, jamoada jamoaviy o‗zini o‗zi boshqarishni rivojlantirish. o Ijobiy hissiy tajribalarni keltirib chiqaradigan vaziyatlarni yaratishga harakat qilish, jazolarga nisbatan dalda berishning ustunligi. o O‗quv mashg‘ulotlarida turli xil elementlarni kiritish uchun harakat qilish. o Yangi bo‗limlarni yaratishda ishtirokchilarning manfaatlarini hisobga olish kerak va bu vosita faoliyatining asosiy turi aniqlanishi kerak. o Har doim o‗zingiz ustida ishlash, mashq qilishdan uzoqlashish, murabbiy bilan muloqot qilish haqiqati sportchining birgalikda ishlashi uchun rag‘bat edi. Sportchilarni tayyorlashning uzoq muddatli jarayoni ta‘lim va ta‘limning barcha qonunlariga bo‗ysunganligi sababli, u didaktik tabiat (ta‘lim, ong, faoliyat, ravshanlik va boshqalar) va ta‘lim tamoyillari (vatanparvarlik, hayot bilan aloqalar va boshqalar) kabi umumiy pedagogik printsiplarni amalga oshiradi. Shunday qilib, murabbiy faoliyatining umumiy boshlang‘ich qoidalari har qanday o‗qituvchining faoliyat tamoyillariga to‗liq mos keladi. Sport faoliyatining o‗ziga xosligi o‗qituvchi-murabbiyga, uning professional ko‗nikmalariga va inson haqidagi har tomonlama bilimlarga oid ta‘limga alohida talablar qo‗yadi. Shunga qaramay, uning umumiy ta‘lim darajasi, kasbiy malakasi, shu jumladan, o‗quvchining shaxsiga psixologik va tarbiyaviy ta‘sir usullarini bilish, asosan, uning barcha faoliyatining samaradorligiga bog‘liq. Sportchining doimiy o‗zgaruvchan imkoniyatlari, turli omillar ta‘siri ostida uning holatidagi dalgalanmalar teskari aloqa orqali sport mashg‘ulotlarini boshqarish uchun asos bo‗lib xizmat qiladi: sportchidan murabbiyga (farovonlik, ish bilan aloqalar, kayfiyat va h. k.) kelgan ma‘lumotlar; sportchining xatti-harakati haqida ma‘lumot (o‗quv ishlari hajmi, uning bajarilishi, xatolar va h. k.); favqulodda ta‘lim ta‘siri haqidagi ma‘lumotlar (mashg‘ulot yukidan kelib chiqadigan tizimlarda funktsional o‗zgarishlarning kattaligi va tabiati); sportchining mashg‘ulot holatidagi o‗zgarishlarni aks ettiruvchi kümülatif ta‘lim ta‘siri haqida ma‘lumot. A. A. Derkach va A. A. Isayevning fikriga ko‗ra, tarbiyaviy jarayonni ilmiy asoslangan tashkil etish murabbiyning har tomonlama rivojlanish maqsadi va vazifalariga muvofiq yosh sportchining shaxsining boshqarilishi shakllanishini ta‘minlashdan iboratdir. Bunday boshqaruv murabbiydan shaxsga ta‘sir o‗tkazish usullarini va ularni muayyan sharoitlarda ishlash qobiliyatini bilishni talab qiladi. Yuqori malakali sportchilarni tayyorlashda erishilgan yutuqlar quyidagilar bilan belgilanadi: murabbiyning nazariy tayyorgarligi va mahorati darajasi; o‗quv jarayonini to‗g‘ri tashkil etish qobiliyati, o‗quv mashg‘ulotlarini o‗tkazish uchun turli xil va qiziqarli; bolalar va o‗smirlarning biologik rivojlanishi haqidagi bilimlarga ega bo‗lish; sportchilar bilan o‗zaro aloqani topish qobiliyati; belgilangan vazifalarni bajarishga erishish; ishtirokchilar harakatlarining motivatsiyasini oshirish. Ta‘lim jarayonida qo‗llaniladigan vositalarning yangiligi va xilma — xilligi, sportchining bajarilgan ishlarga ongli munosabati nafaqat mashg‘ulotlarga bo‗lgan qiziqishni saqlab qolishga, balki sportdagi salbiy omillardan birini-o‗quv jarayonining monotoniyasini engishga yordam beradi. Ta‘lim jarayoni bolaning ehtiyojlarini hisobga olishi kerak; uning xavfsizligining sevgisi va ongi, yangi tajriba to‗plash va uning tajribasi, maqtov va tan olinishi, sog‘lom jismoniy rivojlanish zarurligini tushunish.. M. M. Rahimov ta‘kidlashicha, DYUSSH murabbiyining ishi nafaqat texnik-taktik harakatlarni o‗rgatishning metodik jihatdan to‗g‘ri jarayonini, balki boshlang‘ich ta‘limda motivasion asoslarning zaiflashuvini oldini olish va ayniqsa, tizimli o‗quv mashg‘ulotlariga o‗tishda qaratilgan tadbirlarning butun tizimini amalga oshirishni nazarda tutishi kerak. O‗quvchilar qiyinchiliklarni bartaraf etish, sport rejimi va intizomni qo‗llab- quvvatlash uchun murabbiy ishida g‘ayrat hissi alohida ahamiyatga ega. Bolalar murabbiyning kayfiyatidagi o‗zgarishlarga, uning mashg‘ulotlarga bo‗lgan munosabatiga sezgir. O‗quv mashg‘ulotlarida yuqori natijalarga erishish jarayonida talabaning ongli ravishda ishtirok etishi, murabbiyning malakasiga to‗liq ishonish, amalga oshirilayotgan robotlarni amalga oshirish zarurligini tushunish uchun juda muhimdir. Maxsus psixologik kayfiyatsiz mashg‘ulot vazifasini bajarishga majbur qilish sportchiga shni keltirib chiqaradi, mashg‘ulotlarga qiziqishni kamaytiradi va sport bilan shug‘ullanish uchun motivatsiya yo‗qolishiga yordam beradi. Murabbiy uchun talabaning ota-onasi bilan aloqa qilish juda muhimdir. Ularning rolini inobatga olmaslik malakali kurashchilarni tayyorlashda muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. Shuning uchun murabbiyning to‗g‘ridan-to‗g‘ri vazifasi ota-onasining o‗g‘li yoki qizining mashg‘ulotiga qiziqishdir. Ota-onalar kamida vaqti-vaqti bilan mashg‘ulotlarda ishtirok etishlari, bolaning sport hayotidan xabardor bo‗lishlari muhim, bu yosh sportchi uchun kurash uchun yaxshi rag‘bat bo‗ladi. Bolalikda ta‘lim olish uchun befarqlikning namoyon bo‗lishi bolaning ongida salbiy iz qoldiradi, keyin esa keyingi mashg‘ulotlar to‗liq qaytarilmasdan o‗tadi va shu bilan sportni tark etish uchun old shartlarni yaratadi. Sportga bo‗lgan qiziqishni qo‗llab-quvvatlovchi muhim rag‘bat sportchiga mashg‘ulotlarda va musobaqalarda aniq belgilangan vazifadir. Yosh sportchilar musobaqalarda qatnashish, kurashish, ustunlikka intilish bilan ajralib turadi. Musobaqalarda ishtirok etish ularni tizimli mashg‘ulotlarning muhimligini tushunishga olib keladi, sportchiga tinimsiz mashg‘ulotlar orqali erishish mumkin bo‗lgan haqiqiy istiqbollarni ochib beradi. Turli to‗siqlarni yengib o‗tish uchun barqaror ijobiy motivlarning shakllanishi natijasida sportchida sport mahoratini egallash, sport rejimini bajarish, murabbiyning ko‗rsatmalariga vijdonan munosabatda bo‗lish va shaxsiy intilishlarida umumiy jamoa ishining zarrasini ko‗rish istagi paydo bo‗ladi. Shunday qilib, boshlang‘ich sportchida motivlarni shakllantirish muammosi sport faoliyatining markaziy muammosi va birinchi navbatda, murabbiy va o‗smirlar sport maktabi o‗qituvchilarining butun jamoasi faoliyatiga aylanishi mumkin. Biroq, aniq dolzarbligiga qaramay, bolalarni tarbiyalash va o‗qitish jarayonida motivatsion sohani shakllantirish muammosi hali ham zarur e‘tiborni jalb qilmagan. Shubhasiz, muammoni yanada chuqurroq o‗rganish talab etiladi, bu "yosh sportchi - murabbiy - har ikkalasining faoliyati natijalari" triadasiga sezilarli ta‘sir ko‗rsatadi. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|