Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Psixologiya va sport psixologiyasi (o`quv qo`llanma) (3)
|
Ш. MURABBIY SHAXSIYATINING PSIXOLOGIK VA PEDAGOGIK XUSUSIYATLARI 3.1. Murabbiyning shaxsiyati tuzilishi Shaxsiyat - ko‗p qirrali va global tushunchadir. Ko‗pincha, shaxs o‗zining ijtimoiy, erishilgan fazilatlari bilan birgalikda shaxs sifatida belgilanadi. "Shaxsiyat" tushunchasi, odatda, ko‗proq yoki kamroq barqaror bo‗lgan xususiyatlarni o‗z ichiga oladi va insonning o‗ziga xosligini ko‗rsatadi, bu odamlar uchun muhim bo‗lgan harakatlarini belgilaydi. Shunday qilib, shaxsiyat ijtimoiy jihatdan shartli bo‗lgan, tabiatan ijtimoiy munosabatlar va munosabatlarda namoyon bo‗lgan, barqaror bo‗lgan, o‗zi va boshqalar uchun muhim ahamiyatga ega bo‗lgan insonning axloqiy harakatlarini belgilaydigan psixologik xususiyatlar tizimida olingan shaxsdir. Shaxsning tuzilishi quyidagilardan iborat: qobiliyat, temperament, xarakter, voliylik fazilatlari, his-tuyg‘ular, motivatsiya, ijtimoiy munosabatlar. Qobiliyat - insonning turli xil faoliyatida erishgan yutuqlarini belgilaydigan individual barqaror xususiyatlari. Temperament-insonning boshqa odamlarga bo‗lgan munosabati va ijtimoiy sharoitlariga bog‘liq bo‗lgan fazilatlar. Xarakter - shaxsning boshqa odamlarga nisbatan harakatlarini belgilovchi fazilatlar. Irodaviy fazilatlar - bu shaxsning o‗z maqsadlariga erishish istagiga ta‘sir qiluvchi maxsus shaxsiy xususiyatlar. Tuyg’ular va motivatsiya - tajriba va faoliyat uchun motivatsiyadir. Ijtimoiy munosabatlar - bu odamlarning e‘tiqodlari va munosabatlari. Ma‘lumki, shaxsiyat psixologiyasi qobiliyatlar, temperament turlari va ularning xususiyatlari, xarakterlar tipologiyasi va ularning shakllanishi, iroda nazariyasi va shaxsning xatti-harakati va iroda rivojlanishini ixtiyoriy tartibga solish nazariyasi, hissiyotlarning psixologik nazariyasi va psixologiya bilan bog‘liq. hissiyotlarning inson hayotidagi roli, motivatsiyaning psixologik nazariyasi va faoliyat motivlari. Sportda shaxsiyat nima? Har qanday xususiy fan sohasi o‗z tadqiqotlari va qarorlarida ilmiy fikr, nazariya va amaliyotning umumiy asoslarining asosiy qoidalariga tayanishi kabi, sportchining shaxsiyati bilan bog‘liq psixologik muammolarni hal qilishda ham, sportchining shaxsiyati bilan bog‘liq bo‗lgan psixologik muammolarni hal qilishda ham buni bilmasdan qilish mumkin emas. umuman shaxs shaxsiyatining psixologik asoslari. Shaxs ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot va shaxsning o‗z faoliyati mahsulidir. U ongga va ijtimoiy fazilatlar tizimiga ega, jamiyatda muayyan funktsiyalarni bajaradi. Insonning boshqa faoliyatidagi kabi sportda ham individuallik katta ahamiyatga ega. Muvaffaqiyatga erishish faqat sportchi shaxsining individual xususiyatlarini to‗g‘ri hisobga olgan holda va shu asosda uning faoliyatining o‗ziga xos texnik-taktik uslubini shakllantirish mumkin. Sportchi shaxsining individual xususiyatlarini bilgan holda, uning imkoniyatlarini to‗liq rivojlantirish va undan samarali foydalanish mumkin. Shaxs ma‘lum bir tizim, sifatlarning birligi va barqarorligi bilan tavsiflanadi. K.K.Platonov shaxsiyatning umumiy tizimini tahlil qilib, uning barcha xususiyatlari va xususiyatlarini shaxsning asosiy tomonlarini tashkil etuvchi to‗rt guruhga ajratdi: 1) ijtimoiy jihatdan aniqlangan xususiyatlar (orientatsiya, axloqiy fazilatlar); 2) biologik jihatdan aniqlangan xususiyatlar (temperament, moyillik, instinktlar, oddiy ehtiyojlar); 3) tajriba (mavjud bilim, ko‗nikma, qobiliyat va odatlarning hajmi va sifati); 4) turli psixik jarayonlarning individual xususiyatlari. Lavozim, maqom va ijtimoiy funktsiyalar (munosabatlar), qadriyat yo‗nalishlari, munosabatlar dinamikasi, xatti-harakatlar motivatsiyasi - bularning barchasi uning dunyoqarashi, ijtimoiy xulq-atvori, ijtimoiy yo‗nalishi va asosiy rivojlanish tendentsiyalarini tavsiflovchi shaxsiy xususiyatlardir. Shaxs xususiyatlarining bunday birikmasi (jamiyatga, jamoaga, boshqa odamlarga, faoliyatga, o‗ziga munosabat) xulq-atvorda amalga oshiriladi, xarakterni shakllantiradi. Insonning fe‘l-atvori uning eng barqaror xususiyatlarini ifodalaydi, bu asosan xatti-harakatni, boshqa odamlar va tashqi dunyo bilan munosabatlarni belgilaydi. Xarakter umuminsoniy xususiyatlar va individual xususiyatlarni o‗zida mujassam etadi. Inson xarakterining tuzilishida quyidagilarni ajratib ko‗rsatish mumkin: a) orientatsiya; b) tashqi dunyo bilan o‗zaro ta‘sir qilish xususiyatlari; c) turli tadbirlarni bajarishda faollik va barqarorlik darajasi; d) hissiy-irodaviy dinamika; e) turli xil shaxsiy xususiyatlarning integratsiya darajasi. Shaxsning xarakteri o‗zining ijtimoiy yo‗nalishini asosiy faoliyatining ko‗p darajali maqsadlariga muvofiq oladi. Shaxsning ijtimoiy yo‗nalishi o‗z ifodasini topadi: 1) boshqa odamlarga (mehribonlik, sezgirlik, hurmat, do‗stlik, hamdardlik va boshqalar); 2) o‗z faoliyatiga (vijdonlilik, intizom, mehnatsevarlik, mas‘uliyat); 3) o‗z vataniga (vatanparvarlik, qahramonlik, ideallarga sadoqat); 4) o‗ziga (qadr-qimmat, g‘urur, hayo, g‘urur); 5) tabiatga, narsalarga, turli hodisalarga (tejamkorlik, aniqlik). Shuni ta‘kidlash kerakki, shaxs ma‘lum bir yaxlitlikka ega bo‗lib, u hissiyotlar, motivlar va irodaning birlashtiruvchi funktsiyasi bilan ta‘minlanadi. Tuyg‘ular va motivlar sportchini ma‘lum xarakter xususiyatlarini namoyon etishga undaydi va iroda (ixtiyoriy harakatlar orqali) ushbu xarakter xususiyatlari yordamida faoliyatni amalga oshiradi. Stressli vaziyatlarda sportchining muvaffaqiyatga erishish yoki muvaffaqiyatsizlikdan qochishga bo‗lgan munosabati namoyon bo‗ladi. Muvaffaqiyatga erishish munosabati hukmron bo‗lgan odamlar ko‗pincha sport duelining keskin vaziyatlarida tavakkal qilishadi. Muvaffaqiyatsizlikka yo‗l qo‗ymaslik nuqtai nazaridan ustun bo‗lgan sportchilar ko‗proq ehtiyotkor bo‗lishadi, amalga oshirilishi mumkin bo‗lgan maqsadlarni qo‗yadilar va kamroq tavakkal qiladilar. Murabbiyning mahorati ko‗p jihatdan uning o‗quvchilar bilan muloqotiga o‗ziga xoslik beradigan, tezligini, turli ko‗nikmalarni egallash darajasini, jamoada ijobiy shaxslararo munosabatlarni shakllantirish shartlarini belgilaydigan shaxsiy fazilatlari bilan belgilanadi. nizodan qochish yoki undan chiqish, sportchining motivatsiyasini, uning haddan tashqari yuklarga bardosh berishga tayyorligini va yuqori natijalarga erishish istagini muvaffaqiyatli shakllantirishga yordam beradigan bunday ijtimoiy - psixologik iqlimni yaratish uchun shart-sharoitlar. Murabbiy shaxsining psixologik-pedagogik xususiyatlari va sportchining muvaffaqiyatini ta‘minlaydigan shaxsiy fazilatlarni shakllantirish yo‗llari bizga ayniqsa qiziq tuyuladi. Biz K.K.Platonovning mashhur kontseptsiyasi asosida murabbiy shaxsining tuzilishini ko‗rib chiqamiz, unga ko‗ra shaxsda to‗rtta kichik tuzilmani ajratib ko‗rsatish mumkin. Birinchi quyi tuzilma murabbiy shaxsining g‘oyaviy-axloqiy fazilatlarini o‗z ichiga oladi, ular uning pedagogik faoliyatining motivatsion yo‗nalishini, o‗quvchilarga sport faoliyatining ijtimoiy va kasbiy tajribasini berishga bo‗lgan doimiy intilish va intilishlarini belgilaydi. Ikkinchi quyi tuzilmada murabbiyning kasbiy faoliyat jarayonida egallagan sifatlari ajralib turadi: talaba uchun mashg‘ulot va dam olishni tashkil etish qobiliyati; kasbiy va ishbilarmonlik fazilatlari; bolalar sport jamoasida tasdiqlangan odatlar va an‘analar. Demak, murabbiyning ishbilarmonlik fazilatlariga quyidagilar kiradi: muayyan sport turini bilish va muayyan sport mahoratiga ega bo‗lish; ta‘lim sifati, tashkilotchilik qobiliyati, ishga munosabat, talabchanlik, qat‘iylik, prinsiplarga sodiqlik, xolislik. Uchinchi substruktsiyada alohida-alohida psixologik xususiyatlar mavjud: ta‘lim, aql, xotira, fikrlash, empatiya hissi, Iroda, his-tuyg‘ular.. Masalan, hissiy va voliylik fazilatlari orasida: muvozanat (chidamlilik, o‗z-o‗zini nazorat qilish), sabr- toqat, qat‘iyatlilik, quvnoqlik (xursandchilik, hazil tuyg‘usi). Oxirgi, to‗rtinchi, quyi tuzilma murabbiy shaxsiyatining dinamik xususiyatlari bilan tavsiflanadi: yoshi, jinsi, temperamenti va boshqalar. Bunday yondashuv murabbiy shaxsining umumiy va o‗ziga xos xususiyatlarini tushunish imkonini beradi. Murabbiyning ta‘lim faoliyati talablariga javob berishini aniqlash uchun ushbu talablarga javob beradigan ma‘lum shaxsiy xususiyatlarni (xususiyatlarni) aniqlash kerak. Ammo bu nafaqat xususiyatlar to‗plami, balki murabbiyning etakchi fazilatlarini ko‗rsatadigan ularning ba‘zi tuzilishi bo‗lishi kerak. Murabbiyning mahoratini tekshirar ekanmiz, biz quyidagilarni aniqladik. Bolalar uchun murabbiyning asosiy fazilatlari quyidagilardan iborat edi: 1) sportni sevishga o‗rgatadi; 2) bolalarni sevadi; 3) qiyin paytlarda yordam beradi; 4) bo‗sh vaqtini ayamaydi; 5) shaxsning shakllanishiga yordam beradi; 6) maktabdagi yutuqlarni nazorat qilish; 7) hayotiy masalalarni hal qilishda yordam beradi. Tabiiyki, bu fazilatlar ro‗yxati yakuniy emas. Shu bilan birga, olingan ma‘lumotlar trenerlarning amaliy ishlari uchun asos bo‗lishi mumkin. Chet ellik olimlar murabbiyning fazilatlarini o‗rganishga katta e‘tibor berishadi. Shunday qilib, D. Vuden va boshqalar murabbiyning ishi barcha darajadagi o‗qituvchining ishiga, shu jumladan o‗quv va darsdan tashqari mashg‘ulotlarga adekvat deb hisoblaydilar. Ular buni aniqladilar: 1) faktik materialni o‗zlashtirish taqdimotning ravshanligi va ifodaliligiga, o‗qituvchining o‗quvchilarga materialni taqdim eta olish qobiliyatiga bog‘liq; 2) o‗quvchilarning materialni tushunish darajasi o‗qituvchining energiyasiga va uning materialni taqdim etish uslubiga bog‘liq; 3) guruhdagi do‗stona muhit o‗qituvchining xatti-harakatiga bog‘liq bo‗lib, u o‗quvchilarni o‗rtacha darajada nazorat qilishi va ularning harakatlariga ma‘lum bir erkinlik berishi kerak. Xuddi shu tadqiqotchilar murabbiy o‗z imkoniyatlari va xulq-atvor xususiyatlarini hisobga olgan holda sinchkovlik bilan tahlil qilishi kerak bo‗lgan bir qator shaxsiy xususiyatlarni aniqladilar: 1) ruxsat berish - nazorat qilish; 2) passivlik - energiya; 3) tajovuzkorlik - qo‗llab-quvvatlash; 4) noaniqlik - aniqlik; 5) rag‘batlantirish - o‗quvchilarning o‗quv jarayonidagi faol ishtirokiga befarqlik; 6) cheklov - yorqinlik (majoziylik); 7) fikr almashishni rag‘batlantirish - ma‘ruza o‗qish; 8) xayrixohlik, iliqlik - sovuqqonlik, vazminlik - bularning barchasi "ideal" murabbiyning baquvvat, oqilona tajovuzkor, o‗z fikrlarini aniq ifodalaydigan va juda hissiyotli ekanligidan dalolat beradi. Sport, mohiyatan, shaxsiy fazilatlarni tarbiyalashning yaxshi vositasidir. Xarakterni shakllantirishda sport faoliyatining o‗rni shundan iboratki, u insonning xarakteri, uning individual xususiyatlari va irodasi ifodalangan harakatlarning o‗ziga xos potentsial asoslarini tashkil qiladi. Ammo mashg‘ulot jarayonida sportchi tomonidan bajariladigan harakatlar barqaror, ishonchli bo‗lishi uchun ular mahorat tizimiga shakllanishi kerak, buning natijasida ekstremal raqobat sharoitida sportchi jangovar xususiyatni namoyon qiladi va qobiliyatli bo‗ladi. uzoq o‗ylamasdan va ikkilanmasdan harakatlarni bajarish. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|