Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

Egoistik tip o‗rtacha ko‗rsatkichlar bilan ifodalanadi, bu samarali 
murabbiyning minimal ifodalangan egoistik xususiyatlarga ega bo‗lishi kerakligini 
ko‗rsatadi. Murabbiy bor e‘tiborini o‗ziga va muammolarini hal qilishga emas, 
balki sportchilar jamoasiga qaratishi kerak. 
Agressiv munosabat turi past ballga ega. Bu shuni ko‗rsatadiki, samarali 
murabbiy atrofidagi odamlarga nisbatan qattiqqo‗l va dushman bo‗lishi shart emas. 
Shubhali tur ham past ball oldi, ya‘ni samarali murabbiyning xarakterida 
shubhalar, xafagarchiliklar, qahr-g‘azab, o‗zini tutmaslik, maxfiylik, odamlarda 
umidsizlikdan xoli bo‗lishi kerak. 
Bo‘ysunuvchi tur past ball bilan tavsiflanadi, bu samarali murabbiyga xos 
bo‗lgan hissiy vazminlikni, o‗z kasbiy burchlariga mas‘uliyatli va halol 
munosabatda bo‗lish qobiliyatini ko‗rsatadi. 
Bog’liq tip, shuningdek, past ko‗rsatkichlar bilan tavsiflanadi, bu 
murabbiyning, birinchi navbatda, ijtimoiy ma‘qullashga bog‘liqligini ko‗rsatadi. 
Do‘stona munosabat turi bo‗yicha yuqori ball samarali futbol murabbiyini 
hamkorlikka, hamkorlikka moyil, muammolar va ziddiyatli vaziyatlarda 
moslashuvchan va murosaga moyil, yordam berishga, atrofdagilarning 
muammolarini hal qilishga intiladigan, qabul qilish va ijtimoiy ma‘qullashga 
yo‗naltirilgan shaxs sifatida tavsiflanadi.
Sakkizinchi shkalada (altruizm) ko‗rsatkichlar ham yuqori. Bu bizga o‗ta 
mas‘uliyat, boshqa odamlar uchun mas‘uliyatni o‗z zimmasiga olish qobiliyati 
haqida gapirishga imkon beradi. Ushbu ko‗rsatkich bo‗yicha murabbiylar va 
sportchilarning tasavvurlari o‗rtasida sezilarli farqlar aniqlandi, ya‘ni murabbiylar 

---

samarali murabbiyda bunday fazilatlarni rivojlantirish zarurligiga ko‗proq 
ahamiyat berishadi. 
Uslub xususiyatlari insonning hayotiy maqsadlariga erishishni rejalashtirish 
va dasturlash, muhim tashqi va ichki sharoitlarni hisobga olish, natijalarni baholash 
va natijalarga erishish uchun o‗z faoliyatini moslashtirishda namoyon bo‗ladi. 
Individual uslub regulyatorlarning uslubiy xususiyatlari to‗plami bilan 
tavsiflanadi, ular rejalashtirish, dasturlash, modellashtirish va natijalarni 
baholashni, shuningdek, mustaqillik, ishonchlilik, moslashuvchanlik va boshqalar 
kabi tartibga solish va shaxsiy xususiyatlarni o‗z ichiga oladi. 
"Rejalashtirish" shkalasi maqsadni belgilash va maqsadni ushlab turishning 
individual xususiyatlarini, shuningdek, voqelikni ongli rejalashtirishning 
shakllanish darajasini tavsiflaydi. 
Ushbu shkala bo‗yicha etarlicha yuqori ko‗rsatkichlar samarali murabbiy 
faoliyatni ongli ravishda rejalashtirishga muhtoj bo‗lishi kerakligini aytishga 
imkon beradi. Uning rejalari real, batafsil, amaliy va barqaror bo‗lishi kerak. 
Tashqi va ichki muhim sharoitlar tizimi haqidagi g‘oyalarning rivojlanishini 
tashxislash imkonini beruvchi "Modellashtirish" shkalasi bo‗yicha ancha yuqori 
ball oldi. Bu samarali murabbiyni hozirgi vaziyatda ham, kelajakda ham 
maqsadlarga erishish uchun muhim shart-sharoitlarni aniqlay oladigan shaxs 
sifatida tavsiflash imkonini beradi, bu harakat dasturlarining faoliyat rejalariga 
muvofiqligida namoyon bo‗ladi. qabul qilingan maqsadlarga erishilgan natijalar. 
Olingan natijalar shuni aytishga imkon beradiki, samarali murabbiy kutilmagan 
o‗zgaruvchan sharoitlarda muhim shartlar modelini va shunga mos ravishda 
harakat dasturini moslashuvchan tarzda o‗zgartirishga qodir bo‗lishi kerak. 
Shaxsning o‗z harakatlarini ongli ravishda rejalashtirish rivojlanishini 
diagnostika qilish uchun ishlatilishi mumkin bo‗lgan "Dasturlash" shkalasi 
bo‗yicha ko‗rsatkichlar yuqori. Bu shuni ko‗rsatadiki, samarali murabbiy o‗z 
maqsadlariga erishish uchun o‗z harakatlari va xatti-harakatlarini o‗ylab ko‗rish 
uchun shakllangan ehtiyojga ega bo‗lishi kerak. Harakatning batafsil va batafsil 

---

dasturlarini mustaqil ravishda ishlab chiqish va ularni yangi sharoitlarda 
moslashuvchan tarzda o‗zgartirish imkoniyatiga ega bo‗lishi kerak. 
O‗z-o‗zini baholashning rivojlanishi va adekvatligi hamda ularning faoliyati 
va xatti-harakatlari natijalarini ko‗rsatadigan "0 natijalarni baholash" shkalasiga 
ko‗ra, olingan ma‘lumotlar quyidagi xulosalar chiqarishga imkon beradi. Samarali 
murabbiy adekvat o‗zini-o‗zi hurmat qilishni, natijalarga erishish muvaffaqiyatini 
baholash uchun shakllangan va barqaror sub‘ektiv mezonlarni ishlab chiqishi 
kerak. 0n olingan natijalar va faoliyat maqsadi o‗rtasidagi nomuvofiqlik haqiqatini 
ham, unga olib kelgan sabablarni ham adekvat baholay olishi va o‗zgaruvchan 
sharoitlarga moslashuvchan tarzda moslasha olishi kerak. 
"Moslashuvchanlik" shkalasi ichki va tashqi sharoitlarning o‗zgarishi bilan 
bog‘liq holda o‗z-o‗zini tartibga solish tizimini qayta qurish qobiliyatini 
tashxislash imkonini beradi. Olingan ma‘lumotlar samarali murabbiy barcha 
tartibga solish jarayonlarining plastikligini ko‗rsatishi kerakligini aytishga imkon 
beradi. Kutilmagan holatlar yuzaga kelganda, u harakatlar va xatti-harakatlarning 
rejalari va dasturlarini osongina qayta qurishi, muhim sharoitlardagi o‗zgarishlarni 
tezda baholay olishi va harakat dasturini qayta qurishi kerak. Qabul qilingan 
maqsad bilan olingan natijalar o‗rtasida nomuvofiqlik mavjud bo‗lsa, nomuvofiqlik 
faktini o‗z vaqtida baholang va reglamentga tuzatish kiriting. Regulyatorning 
moslashuvchanligi voqealarning tez o‗zgarishiga munosib javob berishga va xavfli 
vaziyatda muammoni muvaffaqiyatli hal qilishga imkon beradi. 
Tartibga solish avtonomiyasining rivojlanishini tavsiflovchi "Mustaqillik" 
shkalasiga ko‗ra, natijalar o‗rtacha. Bu shuni ko‗rsatadiki, samarali murabbiy, bir 
tomondan, faoliyat va xulq-atvorni mustaqil ravishda rejalashtirishi, qo‗yilgan 
maqsadga erishish uchun ishni tashkil etishi, uning amalga oshirilishining borishini 
nazorat qilishi, faoliyatning oraliq va yakuniy natijalarini tahlil qilishi va baholashi 
mumkin. Boshqa tomondan, murabbiy ijtimoiy ma‘qullash, atrofdagi odamlarning 
fikrlari va baholariga bog‘liqligi bilan ajralib turadi. 
Anketa umuman olganda "O‗z-o‗zini tartibga solishning umumiy darajasi" 
yagona shkalasi sifatida ishlaydi va shaxsning ixtiyoriy faoliyatini ongli ravishda 

---

o‗zini o‗zi boshqarishning individual tizimini shakllantirishning umumiy darajasini 
tavsiflash imkonini beradi. Olingan natijalar (70%) samarali murabbiy xatti-
harakat va faoliyatni individual tartibga solishdan xabardor bo‗lishi kerak degan 
xulosaga kelishga imkon beradi. Ular mustaqil, moslashuvchan va o‗zgaruvchan 
sharoitlarga adekvat munosabatda bo‗lishadi, ularda ko‗proq ongli ravishda 
maqsadga erishish va targ‘ib qilish. Yuqori yutuq motivatsiyasi bilan ular 
maqsadga erishishga to‗sqinlik qiladigan shaxsiy, xarakterli xususiyatlarning 
ta‘sirini 
qoplashga 
imkon 
beradigan 
o‗zini o‗zi boshqarish uslubini 
shakllantirishga qodir. Ongli o‗zini o‗zi boshqarishning umumiy darajasi qanchalik 
yuqori bo‗lsa, odam yangi faoliyat turlarini qanchalik oson o‗zlashtirsa, notanish 
vaziyatda o‗zini qanchalik ishonchli his qilsa, odatdagi faoliyatdagi muvaffaqiyati 
shunchalik barqaror bo‗ladi. 
Inson faoliyatining bir necha shakllari mavjud: muloqot, xatti-harakatlar, 
faoliyat va tajriba. Futbol murabbiyi shaxsiyatining psixologik-pedagogik 
xususiyatlarini o‗rganib, ushbu to‗rtta toifaga kiradigan shaxsiy xususiyatlar tahlil 
qilindi. 
―Shaxslararo munosabatlar, muloqot‖ nominatsiyasida quyidagi natijalarga 
erishildi. Ushbu toifadagi samarali futbol murabbiyi uchun eng muhim xususiyatlar 
quyidagilar edi: kollektivizm (100%); sezgirlik (100%); xushmuomalalik (100%); 
majburiy (100%); javobgarlik (100%); adolat (100%). 95% va undan yuqori 
bo‗lganlar bag‘rikenglik, xushmuomalalik va talabchanlik kabi xususiyatlarga ega. 
50% dan kam - mehmondo‗stlik. 
Xulq-atvor toifasi uchun quyidagi natijalarga erishildi. Respondentlarning 
100% quyidagi fazilatlarni qayd etdi: faollik va qat‘iylik. 95% va undan ko‗p 
olingan - jasorat, ishonch, kuch, vijdonlilik, qat‘iyatlilik, qat‘iyatlilik, mustaqillik 
va maqsadga muvofiqlik. 
Bu ma‘lumotlar shuni ko‗rsatadiki, samarali murabbiy o‗z atrofidagi dunyoga 
va o‗ziga, jamoa ishlariga qiziquvchan munosabatda bo‗lishi kerak. 0n o‗z-o‗zidan 
turib olish qobiliyatiga ega bo‗lishi, boshqa odamlarning bosimiga yoki yuzaga 
kelgan holatlarga berilmaslik, o‗z qarorlarini qo‗rqmasdan qabul qilishi va amalga 

---

oshirishi kerak. U to‗g‘ridan-to‗g‘ri, munosabatlar va harakatlarda samimiylik, 
ularning to‗g‘riligiga ishonish bilan ajralib turishi kerak. 
―Faoliyat‖ toifasi bo‗yicha olingan natijalar shuni ko‗rsatadiki, 
respondentlarning 100 foizi mehnatsevarlik va tezkorlik kabi fazilatlarni qayd 
etgan. Bu bizga samarali futbol murabbiyini tinmay va unumli mehnat qila 
oladigan, shunchaki ishlamasdan, astoydil va yaxshi ishlay oladigan shaxs sifatida 
tavsiflash imkonini beradi. 
Respondentlarning 95% dan ortig‘i quyidagi fazilatlarni qayd etdi: mahorat, 
tushunish, xotirjamlik, fidoyilik, ehtiyotkorlik. 
"Tajribalar, his-tuyg‘ular" toifasida natijalar quyidagicha: 100% respondentlar 
quyidagi fazilatlarni qayd etdilar: quvnoqlik va optimizm. Bu bizga quvnoq 
munosabatda bo‗lgan, muvaffaqiyatga ishonadigan, kuch, faollik va g‘ayratga to‗la 
quvnoq holatda bo‗lgan shaxs sifatida ideal murabbiy haqida gapirishga imkon 
beradi. 
Tadqiqot natijalari samarali murabbiyning quyidagi psixologik portretini 
yaratishga imkon beradi: 
 umuman sport faoliyatining tuzilishini, xususan, o‗z sport turida (eng 
pastdan eng yuqori darajagacha, eng muhimi - ular o‗rtasidagi barcha 
munosabatlarni) biladi; 
 sport mashg‘ulotlari jarayonida ham, undan tashqarida ham o‗quvchilarga 
psixologik-pedagogik ta‘sir ko‗rsatishning rivojlangan va xilma-xil vositalariga 
ega; 
 o‗z ishini ishonchli, erkin, samarali bajaradi, tez qaror qabul qiladi, 
ularning oqibatlari uchun javobgarlikni o‗z zimmasiga oladi, o‗zini o‗z ishining 
haqiqiy ustasi sifatida ko‗rsatishni biladi; 
 Texnologik. U yuqori sifatli o‗quv jarayonini ta‘minlaydigan barcha 
tadbirlarni nima va qachon qilish kerakligini, qaerda va qanday amalga oshirishni 
aniq biladi; 
 doimiy ravishda o‗z biznes vositalarini takomillashtirib boradi: bilim, 
ko‗nikmalar; 

---

 o‗zining fazilatlarini yaxshilaydi va kamchiliklarini tuzatishga intiladi; 
 muvaffaqiyatli hamkasblar va raqobatchilar tajribasini kuzatish va 
o‗zlashtirishga vaqt topadi; 
 vaqtini ijodiy boshqarishni biladi, arzimas narsalarga almashtirilmaydi; 
 asosiy narsani ko‗radi, tahlil qiladi va maqsad sari zafarli yo‗lni intuitiv his 
qiladi, hech kimni bu yo‗ldan uzoqlashtirishga yo‗l qo‗ymaydi; 
 odamlar bilan til topishishni biladi. Muloqot natijasi o‗ziga kerakli 
reaktsiyani olishi kerakligini tushunadi; 
 nafaqat o‗z faoliyati natijalaridan, balki uning jarayonidan, ya‘ni o‗zini o‗zi 
anglashdan ham zavq oladi; 
 vaziyat talab qilganda, u juda ko‗p, tarang, kuchini to‗liq bag‘ishlagan 
holda, ko‗pincha fidokorona ishlaydi; 
 muvaffaqiyat uchun zarur bo‗lgan talabchanlikni, ba‘zan qattiqqo‗l, ba‘zan 
hatto shafqatsiz, yuqori natijaga erishish umidi bilan va kelajakda uning nostandart 
xatti-harakati uchun ijobiy baho beradi; 
 o‗ziga, shogirdlariga, muvaffaqiyatga ishonadi.