Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

 

---

IV. O‘ZINING PROFESSIONAL FAOLIYATINI SAMARALI 
AMALGA OSHIRADIGAN MURABBIYNING O‘ZIGA XOS 
XUSUSIYATLARI 
4.1. Sportchining samaradorligiga ta’sir qiluvchi murabbiyning o‘ziga 
xos xususiyatlari 
60-yillarning oxirida Angliyada ideal murabbiyning shaxsiyatini o‗rganishga 
harakat qilindi. 16 PF testi yordamida sub‘ektlardan ular uchun eng kerakli shaxsiy 
xususiyatlarga ega bo‗lgan murabbiyning shaxsiy profilini yaratish so‗ralgan. 
Sportchilar va murabbiylar oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrov natijalari bir-biri bilan 
solishtirilganda, ular oʻziga xos boʻlgan xushmuomalalik, hissiy barqarorlik, 
shuningdek, hukmronlik, realizm, noaniqlik, zoʻriqish, xayolparastlik va 
hokazolarda juda oʻxshash ekanligi maʼlum boʻldi. sportchilar va mos murabbiylar 
tomonidan ideal murabbiy shaxsiga berilgan baho. Ularning fikriga ko‗ra, bu 
ochiq, xushmuomala va hissiy jihatdan barqaror odam bo‗lishi kerak, kerak 
bo‗lganda sportchini boshqarishga va raqobatbardosh vaziyatni nazorat qilishga 
qodir. Bundan tashqari, bunday murabbiy etarlicha yuqori intellektga, rivojlangan 
voqelik tuyg‘usiga, amaliylik va o‗ziga ishonchga ega bo‗lishi kerak. Shu bilan 
birga, u yangilikka moyil, tashabbuskor, mustaqil, mas‘uliyatli qarorlarni o‗zi 
qabul qilishni afzal ko‗radigan shaxs bo‗lishi kerak. Sportchilarning fikricha, 
murabbiy qiyin raqobat sharoitida unga ishonish mumkin bo‗lgan va 
(murabbiylarning o‗zlariga ko‗ra) sportchilar faoliyatini tashkil eta oladigan va 
nazorat qila oladigan shaxs bo‗lishi kerak. 
Tadqiqot jarayonida yuqori malakali murabbiylarning haqiqiy shaxsiy 
profillarini o‗z idroklari va shogirdlarining idrokiga ko‗ra qurilgan ideal profillar 
bilan taqqoslashda qiziqarli farqlar aniqlandi. Haqiqiy va qurilgan profillar 
o‗rtasidagi tasodiflar ahamiyatsiz edi. Ma‘lum bo‗ldiki, murabbiylarning o‗zlariga 
bo‗lgan baholari va ideal murabbiy haqidagi g‘oyalari keskin farq qiladi. 
Faqat ikkita omil - ustunlik va yangi narsalarni qabul qilishga tayyorlik - 
sezilarli farqlarni aniqlamadi (p≥0,05). Boshqa fazilatlar bo‗yicha, o‗z fikricha, 

---

murabbiy o‗ynashi kerak bo‗lgan ideal rol va haqiqiy shaxsiy xususiyatlar o‗rtasida 
sezilarli farqlar mavjud edi (p≤0,01). 
Yana bir tadqiqotda ma‘lum bo‗lishicha, murabbiylar va sportchilar hayotda 
murabbiylar o‗zlarining emotsional va intellektual fazilatlari bilan namunali 
emasligini bilishsa-da, har ikkisi ham ularga yuqori talablar qo‗yishadi. 
Tadqiqotni davom ettirishda shaxsiy va o‗ziga xos xususiyatlar yoki ularning 
kombinatsiyasi qanday rol o‗ynashini aniqlashga harakat qilindi. Cattell testidan 
foydalanib, murabbiylarning ikki guruhi - "muvaffaqiyatli" va "muvaffaqiyatsiz" 
imtihondan o‗tkazildi. Ularning shaxsiy xususiyatlarida farqlar topilmadi (p≥0,05). 
Ko‗pgina muvaffaqiyatli murabbiylarga xos bo‗lgan shaxsiy fazilatlarning 
ma‘lum bir kombinatsiyasi hali ham mavjud degan taxmin mavjud. Shunday qilib, 
Ogilvining ta‘kidlashicha, professional murabbiylar kuchli xarakterga ega, 
jurnalistlar, muxlislar bilan muloqot qilish bilan bog‘liq stressga, shuningdek, 
jamoa bilan ishlashga bo‗lgan munosabatga nisbatan ancha chidamli. Milliy va 
terma jamoalar bilan ishlaydigan murabbiylar uchun, xuddi shu Ogilviga ko‗ra, 
ular hissiy etuklik, mustaqillik, shuningdek, qarashlarning qat‘iyligi va realizmi 
bilan ajralib turadi. Ular tashvishlanishga moyil emaslar va o‗zlarini qanday 
boshqarishni bilishadi. Bundan tashqari, Ogilvie va Tatco, shuningdek, 
murabbiylar ma‘lum bir guruh a‘zolari sifatida avtoritar shkala bo‗yicha yuqori 
ball to‗plaganliklarini aniqladilar. 
Yuqoridagilarni tahlil qilar ekanmiz, shuni ta‘kidlash kerakki, ideal murabbiy 
haqida sportchilarda ham, murabbiylarda ham fikrlar mavjud. Biroq, 
murabbiylikning muvaffaqiyati ko‗p jihatdan uning sportchilar va jamoa bilan 
munosabatlarini qanday qurishi va o‗z bilimlarini qanday taqdim etishiga bog‘liq. 
Gendrining fikricha, murabbiyning sportchilar undan kutgan vazifani bajara olishi, 
uning kasbiy bilimi bilan bir qatorda, uning ba‘zi kamchiliklari o‗rnini to‗ldirishi 
mumkin. 
Trenerlarda kuzatilgan avtoritar tendentsiyalar juda yuzaki va tizimli 
bo‗lmagan tadqiqotlarning ma‘lumotlari bilan tasdiqlangan. Ammo mavjud 
tadqiqotlarning ma‘lumotlari murabbiy-futbolchilarning boshqa kasblar vakillariga 

---

nisbatan avtoritarligini tasdiqlaydi. Murabbiylarning ko‗pchiligi o‗z faoliyatida 
avtoritar ekanligini tushuntirish uchun bir necha sabablar mavjud: 
1. Uning rolini murabbiy tomonidan qabul qilishning o‗ziga xos xususiyati 
avtoritarizmni aks ettiruvchi hokimiyat va xatti-harakatlarga asoslangan. 
2. Boshqalarning xatti-harakatlarini boshqarishga bo‗lgan ehtiyoj, bu 
ehtiyojni qondirish uchun sport faoliyatini tanlashining sababi edi.
3. Sport faoliyatiga xos bo‗lgan stressli vaziyatlarda etakchilik va etakchilik, 
sportchilarning xatti-harakatlarini etarlicha nazorat qilishni talab qiladi.
4. Hokimiyatga bo‗ysunishga odatlangan ba‘zi sportchilar murabbiydan ustun 
bo‗lgan xatti-harakatni kutishadi. Shuning uchun murabbiylar ko‗pincha 
sportchilarning ehtiyojlarini qondirish uchun harakat qilishadi. 
Murabbiyning dominant xatti-harakatlarining quyidagi afzalliklarini qayd 
etish mumkin: 
1. Xavfli sportchi stressli vaziyatlarda yanada ishonchli va xotirjam bo‗ladi. 
2. Avtoritarizm sababli tajovuzkorlik murabbiyga emas, balki raqiblarga 
qarshi kurashishga yoki sportchining yanada faol harakatlariga yordam beradi. 
3. Murabbiyning avtoritar xatti-harakati, albatta, sportchining ehtiyojlariga 
mos kelishi mumkin va bu holda u odatdagidan ko‗ra yaxshiroq ishlaydi. 
Biroq, muvaffaqiyatga erishgan murabbiylar orasida demokratik xulq-atvor 
mavjud. Ular quyidagi sabablarga ko‗ra muvaffaqiyatga erishadilar. 
1. Kamroq avtoritar murabbiy sportchilarga ko‗proq mos keladi. Uning 
shogirdlari u bilan erkin his qilishadi va muloqot qilishni xohlashadi. Shuning 
uchun murabbiy ularning qo‗rquvlari, muammolari va umidsizliklari haqida 
yaxshiroq bilib oladi va shu bilan jamoada bo‗linishni oldini oladi. 
2. Sportchilar tashabbus va mustaqillikka erishish, stressli vaziyatlarda 
muayyan mustaqillikka erishish imkoniga ega. 
3. Agar murabbiy sportchilarga qaror qabul qilish uchun mas‘uliyatning bir 
qismini topshirishga muvaffaq bo‗lsa va ular o‗z hokimiyatini his qila boshlasa, bu 
ularning hissiy jihatdan etuk xulq-atvorini shakllantirishga yordam beradi. 

---

4. Avtoritar murabbiyni haddan tashqari cheklamagan sportchilar yanada 
moslashuvchan taktik qarorlar qabul qilishlari mumkin. 
5. Avtoritariyadan farqli o‗laroq, yanada moslashuvchan murabbiy avtoritar 
da‘volar va boshqalarning bayonotlarini qabul qilmaydi. 
6. Avtoritar murabbiy katta sabrsizlik va fanatizm bilan ajralib turadi. 
Keyinchalik moslashuvchan murabbiy boshqa odamlarni o‗zlarining ijobiy va 
salbiy tomonlarini baholash, o‗zlarining va boshqalarning fikrlarini hurmat qilish 
uchun qabul qilishga tayyor. 
Sanoat va ta‘lim psixologlari avtoritar va demokratik etakchilik xatti-
harakatlarini birlashtirishning bir necha usullarini taklif qilishdi. Ular guruh va 
yetakchi o‗rtasidagi o‗zaro munosabatni talab qiladigan vaziyatlarda yanada 
moslashuvchan yondashuvni tavsiya qiladilar. Sport o‗qituvchisi, M.Mosstonning 
fikricha, avtoritar yondashuvdan boshlashi kerak - "sizga aytilgandek qiling". 
Talabalar ushbu modelni o‗zlashtirib, qabul qilgandan so‗ng, ba‘zi qarorlarni qabul 
qilish mas‘uliyati ularga yuklanishi mumkin.
M.Mosston talabalarga topshiriq bilan bog‘liq savollarni hal qilish huquqini 
berishni tavsiya qiladi - mashg‘ulotni qachon boshlash, qancha vaqt davomida 
mashq qilish va hokazo. Uning fikricha, bu holatda o‗quvchilar bu ko‗rsatmalar 
o‗qituvchi tomonidan berilgandan ko‗ra mashg‘ulotlarda faolroq bo‗ladilar. Agar 
talabalar buni muvaffaqiyatli bajara olsalar, u holda M.Mosston bajarilgan mashqni 
baholashda talabalarning o‗zlari ishtirok etishlarini tavsiya qiladi. Buning uchun u 
o‗quvchilarni juftlarga bo‗lish, so‗ngra bir-birlarini ko‗rishlari va mashqlar sifatini 
baholashlari uchun ularni guruhlarga bo‗lishni taklif qiladi. Bundan tashqari, 
M.Mosston talabalarga o‗z imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‗zlarining 
individual mashg‘ulotlar rejasini tuzishlariga imkon berishni taklif qiladi. Shunday 
qilib, talabadan kuch va chidamlilikni rivojlantirish dasturini tuzishni so‗rash 
mumkin. 
Va nihoyat, M.Mosston sportchini "nazorat qilinadigan o‗z-o‗zini bilish" deb 
ataydigan sahnaga olib chiqishni tavsiya qiladi, bunda talaba savollarga javob 
berish orqali takomillashtirishga hissa qo‗shadigan tamoyillar va asoslarni o‗zi 

---

uchun kashf etadi. mahorat. Bunday o‗z-o‗zini bilishga misol sifatida M.Mosston 
basketbolchilarning guruh muhokamasi tavsifini keltiradi, ular o‗zlari uchun tezkor 
yutuq taktikasini "kashf qildilar".