Namangan davlat universiteti sport faoliyati kafedrasi

Oddiy reaksiyalar ancha yengil o`rganiladi, chunki bu ilgaridan ma`lum 
signalga tanish harakat bilan javob berishdir. Oddiy reaksiyalarda chaqqonlikni
katta muddatga o`tkazib yuborilishi kuzatiladi.
Chaqqonlik rivojlanishining yoshga oid xususiyatlari
Yoshga qarab harakat reaksiyasining vaqti jiddiy darajada o`zgaradi. 2-3 
yoshlarda u 0,54-0,84 s, 5-7 yoshda 0,3-0,4 s tashkil etadi. Keyingi yillarda bu 
vaqt qisqara boradi va voyaga yetgan odamlarnikiga yaqinlashib qoladi.
Bolalarda harakat chastotalari tananing turli a`zolaridagi reaksiyalar tezligi singari 
har xil bo`ladi. Harakatning eng yuqori tempi barmoqlar bo`g`inlariga xos bo`lsa, 
pastki tizza son bo`g`iniga xosdir. Yoshga qarab harakatning maksimal chastotasi 
ortadi. Eng yuqori chastota 4-9 yoshda qayd qilinadi. Keyingi yillarda harakat 
chastotasining o`sishi pasayadi, 15 yoshdan keyin esa deyarlik to`xtaydi.
Mashqlarni o`rganish natijasida chaqqonlikning eng yuqori o`sishga 9-12 
yoshli bolalarda kuzatiladi, maksimal ahamiyatga esa 14-15 yoshda erishiladi.
Yaxlit harakatlarning rivojlanish tezligi boshqa jismoniy sifatlar va texnikalarning 
takomillashtirishi bilan bog`liq. 
Chaqqonlik va tezlik 
odam 
harakat 
funksiyalarining turlicha tavsifidir.
Shunday qilib, harakat chaqqonligi markaziy asab tizimining bosh 
xususiyati hisoblanadi va ular harakatlanish reaksiyalarida va yuklamasiz qo`l-
oyoqlar harakati bilan namoyon bo`ladi. Tezlik esa “ bu sport harakatining oxirgi 
tavsifidir. Demak, sprinterlarning tezligi yozuvchi mushaklarning portlovchi 

---

65 
kuchi, startning o`zidayoq juda tez tezlashish qobiliyati, yugurishning yuqori 
tezligini ta`min etish, charchashga qarshilik ko`rsatish qobiliyatlari bilan 
aniqlanadi. 
Tezlashuvchi “ kuchlilik mashqlarning asoslari
Tezlashuvchi “ kuchlilik harakatlari (portlovchi) eng qisqa vaqt ichida 
maksimal kuchga erishish bilan xarakterlanadi. Tezlashuvchi“kuchlilik indeks (J) 
quyidagi formula bilan belgilanadi:
J=Fmax/tmax  
Portlovchi kuchlarning fiziologik xususiyatlari sifatida mushaklar ishning 
maksimal sinxronizatsiyasi, antogonist mushaklarda kuchlanishning bo`lmasligi, 
AUFning 
parchalanish 
va 
resintezining 
yuqori 
tezligi, 
motoneyronlar 
impulslarining yuqori chastotalari qaraladi.
Tezlashuvchi “ kuchlilik sifati harakat texnikasining takomillashuvi, ayrim 
mushaklarda va ularning birgalikdagi funksional holatida kuchlanishning ortib 
borish tezligiga bog`liq bo`ladi. Tezlashuvchi - kuchlilik sifatini takomillashtirish 
usuli bo`lib mushaklar kaltalanishining maksimal darajadagi tezligi paytida 
maksimal kuchlanishdan yoki maksimal kuchning 90-95% dan foydalanish 
hisoblanadi. Bu paytda mushaklararo uyg`unlashtiruvchi rivojlanishi katta 
ahamiyatga ega, qaysiki portlovchi kuchlanishlarda mushaklarda maksimal 
kuchlanish emas balki, maqbul kuchlanish rivojlanadi. Oxirgi kuchlanishni 
rivojlantirish uchun maksimal amplitudali harakatlarni amalga oshirish talab 
etiladi, bu paytda tezlik musobaqalardagidan katta bo`lishi kerak, mushaklar 
kuchlanishi esa maksimal tezlashuvchi kuchlilik sifatining rivojlanishi paytida 
ikkita asosiy vazifa yechiladi: tezlashuvchi “ kuchlilik imkoniyatlar 
potensialining ortishi va ularning amalga oshirilish qobiliyatining rivojlanishi.
Birinchi vazifani bajarish qayta takrorlash usuli yordamida maksimal 
tezlikda umumiy va regional xarakterdagi mashqlardan foydalanish bilan amalga 

---

66 
oshiriladi. Qo`shimcha ravishda o`ziga xos burchaklar ostida qisqa muddatli 
maksimal kuchlanishdagi izomerik mashqlardan foydalanish mumkin.
Ikkinchi vazifani amalga oshirish uchun maxsus regional va murakkab mashqlarni 
bajarish zarur bo`ladi. Qarshilik ko`rsatish musobaqalardagiga tezlik
100% ga teng bo`lishi kerak. Yuklamalar nisbati 2:1:1 (50% yengil snaryadrlar; 
25% musobaqalardagidek, 25%-og`irlashtirilgan) bo`lganda yaxshi natijalarga 
erishish mumkin.
Tezlashuvchi “ kuchlilik mashqlarini o`rganish paytidagi charchash 
holatini baholashga to`xtalib o`tamiz. Charchash birinchi navbatda maxsus 
mushaklarda yashirin davrning bo`shashishi bilan “ 38% va yashirin davrning 
qisqarishini biroz 6% gacha ortishi bilan birgalikda kechadi. Charchashning eng 
muhim belgilaridan bo`lib bo`shashish va qisqarish yashirin davrlarning 
ko`rsatkichlari orasidagi farqning ortishi hisoblanadi. Sport ustalarida 
bo`shashishning yashirish davri odatda qisqarish yashirin davrga nisbatan qisqa, 
lekin charchashning yuzaga kelishi tufayli u katta darajada uzayadi. Qayta 
charchashning dastlabki belgilaridan biri-erkin kuchlanishning kamayishi va 
mushaklar bo`shashishining yomonlashuvidir.
Bu paytda qisqarish va bo`shashish yashirin davrlar 300-400 ms ga uzayadi. 
Ushbu barcha belgilarni mushaklar kuchlanishini va signallarini qaysiki, ular 
bo`yicha mushaklarning erkin kuchlanishlarining qayd qiluvchi usullari yordamida 
kuzatish mumkin.
Nazorat uchun asab-mushak a`zosi holati va markaziy boshqarish haqidagi 
eng qimmatli axborotlar beruvchi ishchi mushaklar guruhi tanlab olinadi.

---

67 
5-rasm. Qisqarish va bo`shashishni qayd qilish chizmasi.  
A – mexanogramma; B – signallar belgisi; a – qisqarishning 
yashirin davri; b – qisqarish vaqti, v – bo`shashishning yashirin davri; g – 
bo`shashish vaqti; 1 – kuchlanish boshlangani haqidagi signal belgisi; 2 – 
erkin kuchlanishning tamom bo`lishi haqidagi signal belgisi.
Murakkab mashqlarni bajarish bo`yicha darslar va musobaqalardan keyin 36 kun 
davomida harakatlarning turli vaqtinchalik tavsiflarining ortishi kuzatiladi
(erkin kuchlanish va mushaklar bo`shashining yashirin davrlari, sakrashning 
ayrim fazalarining vaqti), chunki bu, bizning nazariyamizda asab jarayonlarining 
qayta kuchlanishi bilan bog`liqdir (5- rasm).
Molot va disk uloqtiruvchilarni navbatdagi ish qobiliyatining o`sishini 
chegaralovchi omili bo`lib turli vestibulyar“vegetativli yoki hattoki 
sportchilarning natijalarini pasaytiruvchi vestibulyar-harakatli reaksiyalar 
hisoblanadi.