Наманган давлат университети табиий фанлар факультети

3.Maktab botanika darsligining mazmuni va tuzilishi.
Ҳozirgi vaqtda respublikamiz maktablarida botanika 5-6-sinflarda o’qitiladi. Uning asosiy maqsadi o’simliklar dunyosining xilma-xil vakillari, ularning tashqi, ichki tuzilishi, ҳayot faoliyati, tabiat va inson ҳayotida tutgan o’rni bilan o’quvchilarni tanishtirishdan iborat.
5- sinfda 34 soat, 6- sinfda 68 soat xajmda o’quvchilarga botanik bilimlarni berish ko’zda tutilgan. Maktablarda qo’llanilayotgan 5- sinf botanika darsligi 95 saҳifadan iborat bo’lib, 64 rangli rasmlar bilan bezatilgan. U 6 bobdan, 34 paragrifdan tashkil topgan. Darslik muqaddimasida asosiy ehtibor botanika so’zining lug’aviy mahnosi, mazkur fanning shaҳobchalari, Yer yuzidagi va O’zbekistondagi o’simlik turlarini soni, ularning tabiat va inson ҳayotidagi aҳamiyati ҳaqida mahlumotlar yoritilgan. SHundan keyin o’quvchilar o’simlik ҳujayrasi, ildiz, poya, barg, o’simlikning vegetativ ko’payishi ҳaqida mahlumot oladilar. Darslik so’ngida gerbariy tayyorlash va darslikka kirgan o’simliklar ro’yxati ilova tarzida keltirilgan. Ҳar bir paragrifida tayanch tushunchalar, paragriflar so’ngida savollar, ayrim ҳollarda test topshiriqlar, qo’shimcha mahlumotlar keltirilgan.
Umuman olganda 5- sinf botanika darsligiga ijobiy baҳo berish mumkin. Ayniqsa uning dizayni juda yuqori. SHu bilan birgalikda darslikning yaratishda ayrim kamchiliklar ҳam uchraydi:
1.Yuqorida qayd qilingandek darsliklar tahlim standarti, o’quv dasturi talablari asosida yozilishi kerak. Darslik faqat o’quvchilarga bilim berish bilan cheklanmay, ularning o’quv ko’nikma, malakalarini rivojlantirishni ҳam ko’zda tutish kerak. Bu masala 5- sinf botanika darsligida yetarlicha o’z ifodasini topmagan. Masalan 6 ta laboratoriya mashg’ulotining aloҳida ajratilmaganligi, ularni o’tkazishiga oid metodik tavsiyalarini yetarlicha yoritilmaganligi, o’quvchilarning o’quv ko’nikma va malakalarining rivojlanishiga salbiy tahsir etadi deb o’ylaymiz. Darslikda ayrim ҳollarda tushunchalarni izchillik bilan rivojlantirishga ehtibor berilmagan. CHunonchi, o’simliklarda moddalarning ҳarakatlanishi «poya» mavzusida berilgan. Unda bir vaqtning o’zida suv va suvda erigan mineral moddalarni ҳamda organik moddalarning ҳarakatlanishi to’g’risida mahlumot keltirgan. Vaxolanki organik moddalarni sintezlanishi barg mavzusi bilan uzviy aloqador. «Barg» esa «poya» mavzusidan so’ng o’tiladi. Xuddi shuningdek darslikning boshida berilgan «Kuz faslida o’simliklar ҳayotida ro’y beradigan o’zgarishlar» mavzusini 30 paragrifidan «Ҳazonrezgilik» mavzusi bilan birlashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi.
6-sinf botanika darsligi 142 ta saҳifadan iborat. Unda muqaddima va 52 paragrif, 85 ta rangli rasmlar mavjud. Darslik yuqori sifatli oq qog’ozga chop etilgan va chiroyli rasmlar bilan bezatilgan. Ҳar bir paragrifda botanika atamalar, o’simliklarning nomlari, rangli ҳarflar bilan ajratib berilgan. Matnlar o’quvchilarga mos tushunarli qilib bayon etilgan
Agar 5-sinf botanika darsligi o’zida tsitologik, anatomik, morfologik, fiziologik, ekologik bilimlarni mujassamlashtirgan bo’lsa, 6-sinf botanika darsligida ko’proq sistematik tushunchalarni rivojlantirishga ehtibor qilingan. Darslikning 4- bobida bu ҳaqdagi bilimlar izchil bayon etiladi. O’simlik guruҳlari, bakteriyalar, zamburug’lar, lishayniklar, suv o’tlar, yo’sinlar, qirqbo’g’imlar, qirqquloqlar, ochiq urug’lilar, yopiq urug’lilar shu boblarda berilgan. Darslikda gulli o’simliklarning oilalari, turkumlari, tur vakillari ҳaqidagi bilimlar va ҳar bir oilaning o’ziga xos gul tuzilishi yoritilgan. Darslikning beshinchi bobi «O’zbekistonning o’simliklar boyligi», oltinchi bobi «O’simlik va atrof muҳit», yettinchi bobi «Erda o’simliklar dunyosining rivojlanishi» deb atalgan. Darslikda «O’zbekistonda botanika fanining rivojlanishi», ҳamda «Manzarali o’simliklar» deb nomlangan paragraflar ҳam mavjud. Paragriflarda tayanch atamalar, savollar keltirilgan. 30 paragraf so’ngida o’quvchilar bajarishi lozim bo’lgan topshiriqlar, 19 paragrif so’ngida amaliy ishlar, 2 paragrifda qo’shimcha mahlumotlar, test savollari, chaynvord, krossvordlar keltirilgan. Bularning ҳammasi o’quvchilarning botanik bilimlarni o’zlashtirishiga ko’mak beradi, bilim olishga qiziqish uyg’otadi, ҳamda nazariyani amaliyot bilan bog’laydi.
Darslikning ijobiy tomonlarini tahkidlash bilan, unda yo’l qo’yilgan ayrim kamchiliklar xususida to’xtab o’tish joizdir. Avvalo darslik strukturasi xususida ҳaqida gapirib III bobdagi «O’simlik yaxlit organizm» mavzusi bilan oltinchi bobdagi «O’simlik va atrof-muҳit» degan mavzularni bir-biriga qo’shish mantiqan to’g’ri bo’ladi, shuningdek «O’zbekistonda botanika fanining rivojlanish tarixi» deb atalgan bobni 5-sinfdagi muqaddima mavzusiga qo’shish o’rinli bo’ladi deb ҳisoblaymiz. «Manzarali o’simliklar» degan bobni «Erda o’simliklar dunyosining rivojlanishi» bobidan oldin berilishi mantiqan to’g’ri bo’ladi deb o’ylaymiz.
Darslikning ilmiyligi ҳaqida to’xtab «Bakteriyalar, zamburug’lar, lishayniklar» bo’limini botanika darsligiga kiritilishi organik olamning ҳozirgi zamon sistemasi to’g’risidagi bilimlarga to’g’ri kelmaydi deb aytish kerak. CHunki ular tuzilishi va ҳayot kechirishi tarzi bilan yashil o’simliklardan tubdan farq qiladi.
Botanika darsligida «tip» sistematik birlikni o’rniga «bo’lim» tushunchasini «avlod» sistematik birligi o’rniga «turkum» sistematik birlikni qo’llanilishi keyinchalik 7-sinfda zoologiyani o’qish mobaynida sistematik birliklar to’g’risidagi o’quvchilarning tushunchalarini chalkashtirib yuboradi, bu o’z navbatida o’quvchilar tomonidan sistematik tushunchalarni sayoz o’zlashtirishga olib keladi deb ҳisoblaymiz. Maktab darsligiga barcha olimlar tomonidan ehtirof qilingan bilimlar majmuasi kiritilishi kerak. Munozarali masalalar undan o’rin olmasligi joiz.