Nashrga tayyorlash markazi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Absolut va nisbiy ehtiyojlar. Ehtiyoj so‘zining lug‘aviy ma’nosi 
tabiiy yoki ijtimoiy hayot taqozosidir. Ta’rifda ikki ehtiyoj ajratib 
ko‘rsatiladi. Dastlabki azaliy ehtiyojlar (tabiiy, tug‘ma yoki orga- 
nizmga xos bo‘lgan ehtiyojlar) va orttirilgan, keyin paydo bo‘lgan 
ehtiyojlar (madaniy va ijtimoiy ehtiyojlar) bo‘lib, ular tajriba, 
atrof-muhit va jamiyatning taraqqiyot darajasiga bog‘liqdir.
Keynsning absolut va nisbiy ehtiyojlarni o'rtasidagi farqlashi 
ham shunga o ‘xshab ketadi. Uning fikricha, ,fibsolut ehtiyojlam- 
ing та ’nosi shuki, biz ularni boshqa kishilar bilan qanday ahvol- 
da ekanligidan q a t’iy nazar his qilamiz, nisbiy ehtiyojlarning 
та ’nosi shuki, bunday ehtiyojlar qondirilganda о ‘zim izni 
boshqalardan ustundek sezamiz “■
Absolut ehtiyojlarni qondirish
25

---

mumkin, nisbiy ehtiyojlarni esa qondirish bo‘lmaydi. Chunki 
nisbiy ehtiyojlarning qondirilishi mumkin emasligiga sabab ular- 
ning umumiy darajasi yuksalgan sari bu darajadan ham yuqori 
ko‘tarilish istagi kuchayib boraveradi. Bunday sharoitda nisbiy 
ehtiyojlarni qondirish m aqsadidagi ishlab chiqarish ularni 
rivojlantirish bilan bir xildir. Mana shuning uchun ham turmush 
darajasi absolut jihatdan yuksalgan kishilar o'zlari doim havas 
bilan qaragan kishilarning o ‘zlaridan ko‘ra yaxshiroq yashay 
boshlaganini ko'rsalar, o‘zlarini yomon his qiladilar, ya’ni Kotta 
(Cotta) yozganidek, „ ba ’zilar uchun zeb-ziynat va hasham hiso- 
blangan narsalar birovlar uchun zaruratga aylanadi Voqelik bi­
lan istak-xohishlar o'rtasidagi masofa qoniqmaslik darajasi 
kuchaygan sari o‘zgarib boradi.
Gelbreytning ta ’kidlashicha, ehtiyojlarni to ‘yintirish m um ­
kin, reklama esa „ ilgari mavjud bo ‘Imagan istaklami yuzaga kelt- 
irish uchun “ sun’iy ehtiyojlarning vujudga kelishiga javobgardir. 
Aslida Gelbreyt o ‘z tahlilida ehtiyoj bilan talabni adashtirib 
yuborgan. Reklama ilgari mavjud bo‘lgan va talabga aylana olmagan 
ehtiyojni aniqlashda yordam berishi mumkin, chunki bu talabga 
m o‘ljallangan tovar hali yo‘q edi. Albatta, bir ehtiyoj mavjud 
bo'lib, uni qondiradigan tovar hali mavjud b o ‘lmasligi ham 
mumkin. Reklama ehtiyoj haqida xabar berar ekan, talabni hosil 
qiladi, ehtiyojlarni emas. Boshqacha qilib aytganda, reklama 
mavjud bo‘lgan, biroq aniqlanm agan ehtiyojlar uchun talab 
hosil qilishi mumkin.
Xuddi shu kabi, Gelbreyt foydalangan ,,sun’iy“ ehtiyoj tu- 
shunchasi ham ehtiyojlarning chegaraviy foydalilik darajasi haqida 
fikr yuritishni belgilab beradi. Demak, Gelbreytning tahlillaridan 
kelib chiqadigan xulosa — bu yangi ,,sun’iy“ ehtiyojlarning 
chegaraviy foydalilik darajasidir. Masalan, foydalilik kichik miq- 
dorda bo‘lsa-da, mavjuddir. Yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishini 
har doim oqlash mumkin.
Absolut va nisbiy ehtiyojlar o‘rtasidagi farq unchalik aniq va 
ravshan emas. Masalan, hayot uchun zarur boigan narsa iste’- 
molning istalgan boshqa turiga qaraganda cheksiz darajada muhim- 
roqdir, deyish mumkin. Bu fikrda noaniqlik bor.
Ijtimoiy-ruhiy ehtiyojlarni ham oddiy ehtiyojlar kabi chuqur 
his qilish mumkin. Masalan, e ’tiborsizlik yoki loqaydlik ba’zi hol- 
larda o ‘limga, ruhiyatning jiddiy buzilishiga yoki ijtimoiy hayot- 
dagi qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
26

---

Absolut va nisbiy ehtiyojlar o‘rtasidagi farqning yetarlicha aniq 
emasligiga qaramay, bu tafovutning ikki qiziqarli jihati bor. Bir 
tomondan, u nisbiy ehtiyojlaming absolut ehtiyojlarchalik qat’iy 
bo‘lmasligi mum kinligini ko‘rsatadi. Ikkinchi tom ondan, u 
to ‘yintirishning mumkin emasligini belgilovchi nisbiy ehtiyojlar 
dialektikasini birinchi o ‘ringa qo‘yadi. Inson o ‘zi maqsad qilib 
q o ‘ygan darajaga yetishgach, kam olotning yangi bosqichini 
ko‘zlay boshlaydi.
Ebbot tug‘ma va hosilaviy ehtiyojlar o‘rtasiga ajib bir chegara 
tavsiya qiladi. Hosilaviy ehtiyojlar tug‘ma ehtiyojlarga nisbatan 
maxsus texnologik javob (tovar)ni va istak obyektini ifodalaydi. Bir 
qancha sharoitlarda tovarning iste’moli m a’lum hayotiylik siklida 
kutilganligi natijasida hosilaviy ehtiyojlar qondirilganligi kuzatila- 
di. Hosilaviy ehtiyojlaming afzalligi shundaki, ular pasayish ten- 
densiyasiga egadir. Lekin texnologik taraqqiyot tufayli tug‘ma ehti­
yojlar qondirilmaydi, yangi takomillashgan tovarlar yuzaga keli- 
shi, shu bilan birga, yangi hosilaviy ehtiyojlar paydo bo‘lishi 
sharoitida yanada yuqoriga intiladi. Shunday qilib, tug‘ma ehtiyoj- 
lami qondirish uchun tovar ishlab chiqarish hamisha o‘zining 
evolutsiyasi bilan rag'batlantirib boriladi. So‘ng ehtiyojga bozor 
ta’sir qiladi, bu esa, o ‘z navbatida, ehtiyojni qondiradigan yangi 
tovarlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ushbu hosilaviy ehtiyoj­
lar, o‘z navbatida, qondiriladi, so‘ng yangi, takomillashgan to­
varlar vujudga kelishi natijasida o ‘zgaradi.
Shunday qilib, tug‘ma ehtiyojlar va hosilaviy ehtiyojlaming far- 
qi shuni ko‘rsatadiki, umumiy to‘yinish bo‘lmasligiga qaramas- 
dan, bemalol xususiy to‘yinishga erishish mumkin. Shunday ekan, 
strategik marketingning muhim roli firmalar ehtiyojlarini qon- 
dirishga qaratilgan rivojlanishni rag‘batlantirishni tashkil qiladi.