Navoiyazot” aj “pvx, ks va M” ishlab chiqarish majmuasi 910-sonli “Xlor, xlor mahsulotlari va kaustik soda” sexining

4.2.6 Vodorod xloridi sintezi va yuqori tozalikdagi xlorid kislotasini olish
(206 bino)
4.2.6.1 Vodorod xlorid sintezi (HCl)
Vodorodni qayta ishlash bo‘linmasidan va xlorni qayta ishlash bo‘linmasidan bosim bilan nazorat qiluvchi klapanlar yordamida poz.V260001 ga vodorod (Temperatura-(40/45)⁰C, Bosimi-0.1MPa, konsentratsiyasi-99.85 dan kam bo‘lma.) bufer rezervuariga va poz. V260002 ga xlor (Temperatura-(40/45)⁰C, Bosimi-0.15MPa, konsentratsiyasi-98.5 dan kam bo‘lma.) bufer rezervuariga alohida kiritiladi.
Bufer rezervuarlar himoya klapanlari bilan jihozlangan bo‘lib, bosim me’yordan oshganda ishlab ketadi. Chiqarib yuborilgan xlor klapanlardan keyin xlor va vodorodni qayta ishlash bo‘limiga va chiqarib yuborilgan vodorod – yong‘inga qarshi vosita bilan jihozlangan bosim chiqargichga beriladi. 
Agar pechning me’yorda ishlashi buzilgan bo‘lsa, uning ichida portlovchi vodorod xlorid aralashmasi paydo bo‘lishi mumkin. Bu aralashma xlor va vodorodni yetkazib berishda katta farqlarga ega bo‘lganda mash’alada olovni tasodifan o‘chib qolganda paydo bo‘lishi mumkin. Sinishning oldini olish uchun pechlar yoriluvchi klapanlar bilan jihozlangan.
Poz.R260001A/B/C vodorod xlorid grafitli sintez pechkasiga vodorod va xlorni yetkazib berish muayyan hajmiy nisbatda (1,05:1) boshqaruvchi klapanlar yordamida amalga oshiriladi.
Vodorod xlorid НСl sintezi vodorodning ozroq ortiqcha miqdorida olib boriladi, buning natijasida vodorod xloridida va xlorid kislotasida xlor yo‘qligiga erishiladi. Bundan tashqari, ortiqcha vodorod pechda tiklanish muhitni ta’minlaydi, bu esa pechlarning korroziyasini kamaytirishga yordam beradi.
Yaxshi quritilgan xlor va vodorod bir-biri bilan reaksiyaga kirishmaydi. Reaksiyaga inisiator sifatida vodorod va xlorni yoqish mash’alasi ishlatiladi. Buning uchun pech yoqish qurilmasi bilan jihozlangan.
Sintez jarayonida ikkita ishchi pechlar ishlatiladi, biri zaxirada turadi.
Vodorod xlorid ishlab chiqarish sintez pechida quyidagicha amalga oshiriladi: grafitli barabanni xlor va vodorod yonish olovi qoplab oladi, pastki qismiga issiq tuzsizlantirilgan suv, yuqori qismiga-vodorod xloridini 45⁰C gacha sovutish uchun aylanma suv beriladi.
Sintez pechining rubashkasidan keyin issiq tuzsizlantirilgan suv poz.V260005 rezervuariga qaytadi. Poz.P260006AB nasoslari yordamida 80⁰C haroratli issiq tuzsizlantirilgan suv poz.E260001 sovutgichiga aylanib sovutish uchun boradi va 40⁰C gacha sovutiladi, shundan keyin suv vodorod xlorid reaktsiyasining issiqligini yo‘qotish uchun sintez pechiga qaytadi.
Sintez pechlarida to‘liq holda quruq vodorod xlorid olish deyarli mumkin emas, chunki dastlabki gazlar tarkibida ma’lum miqdorda kislorod bo‘ladi, u esa atom holdagi vodorod bilan reaksiyaga kiradiganda suv hosil qiladi.
Vodorod xlorid sintezida chiqadigan issiqlik poz.V260003ABC baki orqali bug‘ ko‘rinishida chiqariladi.
Vodorod xlorid sovutish jarayonida hosil bo‘lgan xlorid kislota poz.V260019ABC kondensatsiyalangan xlorid kislotasining yig‘ish rezervuarida har bir pechdan keyin yig‘iladi, bu yerda poz.V260004 bakiga oqib tushadi. Bundan keyin kondensatsiyalangan xlorid kislotasi, poz.P260004AB nasoslari yordamida poz.V260009 favqulodda xlorid kislota bakiga boradi.
Grafitli sintez pechining yuqori qismidan hosil bo‘lgan vodorod xlorid gazi poz.V260017 vodorod xloridini tarqatish qurilmasiga chiqariladi, u yerdan vodorod xloridning katta qismi VXM ishlab chiqarish uchun, boshqa qismi esa yuqori tozalikdagi xlorid kislotasini ishlab chiqarishga boradi.
Gazsimon vodorod xlorid minus -35 haroratdagi tuzli eritma yordamida poz.E260002AB chuqur muzlatish kamerasidan, poz.V260013 separator va poz.V260014 namlikni ushlab qoluvchidan bakga vodorod xloridi gazidan xlorid kislotasi namligini ajratib olish uchun o‘tadi. Kondensatsiyalangan qayta ishlangan kislota namlikni ushlab qoluvchi va separatordan 260LV-10001 suyuqlik darajasini boshqaruvchi klapanlardan orqali o‘tib, poz.V260012 kislotani qayta ishlash rezervuarida yig‘iladi, u yerdan poz.P260011 nasoslari yordamida poz.V260009 favqulodda xlorid kislotasining aylanish rezervuariga kiradi.
Namligi olingan vodorod xlorid gazi poz. E260003 20⁰C gacha aylanma suv bilan isitish uchun kiradi. Isitilgan vodorod xlorid gaz izchil ravishda poz.T260007 birinchi bosqichli quritish ustuniga, poz.T260008 ikkinchi bosqich, poz.T260009 uchinchi bosqich quritish ustuniga sulfat kislotasi orqali qurutiladi, poz.V260016 sulfat kislota bug‘larini ushlab qoluvchiga va oxirida VXM qurilmasiga < 100 ppm namlik bilan boradi.
Quritish ustunlari (T260007/8/9) - diametri 1100mm va balandligi 12300 mm bo‘lgan vertikal qurilma. Har bir ustunda turli shakl va zichlikdagi joylashtirilgan nasadkali materiallari bo‘lgan ikkita qism mavjud.
Vodorod xlorid gazi poz.V260018 rezervuaridan poz.P260016 yordamida aylanish tizimiga beriladigan kontsentrlangan sulfat kislota (98%) bilan quritiladi. Poz.P260013AB, P260014AB va P260015AB aylantiruvchi nasoslar yordamida kislota yuqoridan pastga xlorovodorod gaziga teskari ravishda oqadi. Ustundan ustunga oqib o‘tadigan qayta ishlangan sulfat kislota (96 %) poz.V260015 bakida yig‘iladi, bu yerdan poz.P260012AB nasoslari bilan kuchsiz sulfat kislota omboriga beriladi.
Atmosferadan nam havo kirishining oldini olish uchun uchinchi bosqichdan chiqadigan quvur bilan poz.V260018 bakni bir-biriga bog‘laydigan trubkasi mavjud.
4.2.6.2 Yuqori tozalikdagi (НСl)xlorid kislotasini olish
Vodorod xlorid gazi poz.V260017 taqsimlovchi qurilmasidan ketma-ketlikda, poz.T260004 birinchi darajali yuqori tozalikdagi tushuvchi plenkali absorberga, poz.T260005 ikkinchi darajali yuqori tozalikdagi tushuvchi plenkali absorberga, poz.T260006 uchinchi darajali yuqori tozalikdagi tushuvchi plenkali absorberga pastdan yuqoriga yo‘naltirilgan xolda beriladi.
Birinchi darajali va ikkinchi darajali tushuvchi plenkali absorber vertikal grafitli issiqlik almashtirgich bo‘lib, quvurlararo aylanma suv bilan sovutiladi. Quvurlar ichida xlorid kislota plyonkasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri gaz bilan devorlarda oqadi.
Chiqindi gazining absorbsion kolonnasi- chinni nasadkali vertikal ustundir. Tozalangan gaz va chang o‘zaro qarama-qarshi oqim bilan beriladi.
Absorbsiyaga tuzsizlantirilgan suv 260FV-08001 klapani yordamida sarfi nazorat qilinadi. Tuzsizlantirilgan suv dastlab poz.T260006 chiqindi gazlarning ustuniga, keyin poz.T260005 ikkinchi darajali tushuvchi plenkali absorberga va poz.T260004 birinchi darajali tushuvchi plenkali absorberga oqib boradi xlor vodorod gazi suvga yutilishi natijasida 31% yuqori tozalikdagi xlorid kislotasi hosil bo‘ladi.
Xlorid kislotasi poz.V260007AB bakida yig‘iladi, bu yerdan poz.P260007AB nasoslar bilan o‘z ehtiyojlari uchun ishlatiladi(birlamchi tuzli eritma olish, elektroliz va VXM qurilmasiga beriladi).
A bsorbsiyalanmagan gaz chiqindi gazlar ustunidan poz.J260002 suv injektoriga yig‘iladi va atmosferaga chiqarib yuboriladi. Poz.J260002 suv injektoriga beriladigan suyultirilgan xlorid kislotasi, quyidagi kontur bo‘yicha aylanadi: suv injektori poz.V260010 baki poz.V260008 baki poz.Р260010АВ nasoslari va J260001ABC hamda J260002 suv injektorlari orqali aylanadi.
Poz.R260001A~C har bir sintez pechi favqulodda vaziyatlarda ishni boshlashda va to‘xtatganda kondensatsiyalanmagan vodorod xlorid qayta ishlash uchun o‘z absorbsion tizimiga ega. Absorbsiya jarayoni oldindagi jarayonga o‘xshash:
Favqulodda vodorod xlorid poz.T260001A-C birinchi darajali tushuvchi plenkali absorberga, poz. T260002A-C ikkinchi darajali tushuvchi plenkali absorberga va poz.T260003A-C chiqindi gazlarning absorbsion ustuniga beriladi.
Absorbsiya poz.V260008 bakidan sirkulyatsion kuchsiz xlorid kislotasi bilan oqimga qarshi amalga oshiriladi, u klapan bilan boshqariladi. Kuchsiz xlorid kislotasi dastlab poz.Т260003А-С chiqindi gazlar kollonasiga, keyin poz. T260002A-C ikkinchi darajali absorberga va poz. T260001A-C birinchi darajali absorberga beriladi. Yutilish natijasida 31% yuqori tozalikdagi xlorid kislotasi hosil bo‘ladi. Xlorid kislota poz.V260009 bakida yig‘iladi, bu yerdan poz.P260009AB nasoslari yordamida xlorid kislota rezervuariga (209 bino) beriladi.
Absorbsiyalanmagan gaz chiqindi gazlar ustunidan poz.J260001ABC suv injektoriga boradi va atmosferaga chiqariladi.
S uyultirilgan xlorid kislota, poz.J260001ABC suv injektoriga boradi, quyidagi kontur bo‘ylab aylanadi: suv injektor poz.V260006А-С baki poz.V260008 baki poz.Р260010АВ nasoslari suv injektori.
Chiqindi gazlar poz.V260012 qayta ishlangan kislota va poz.V260004 kondensat kislota bakidan atmosferaga chiqarishdan oldin favqulodda xlorid kislotasi poz.T260010 absorbsion ustunida tozalanadi.
4.2.6.3 Vodorodni boyitish bo‘limi (609-QSA)
Sintez gaz skrubberining yuqori qismidagi produvka gazi 2,5MPa ga bosimsizlantirilgandan so‘ng, harorati 40 °C dan yuqori bo‘lmagan holda, adsorberlarning pastki qismidan o‘tkazilgan adsorbsion rejimda ishlaydi. (bir vaqtda adsorbsion rejimga o‘tgan 2 adsorber ishlaydi). Adsorbentning navbatdagi tanlash adsorbsiyasida H₂O, CH₄O, CO₂, CH₄, CO, N₂, Ar va boshqa aralashmalar o‘z navbatida yutiladi va yutilmagan boyitilgan vodorod adsorberning yuqori qismini tark etadi va sintez gaz kompressorining kirish qismidagi gidrodesulfurizatsiyadan tozalangan gaz bilan aralashadi va separator poz.V260001 ga kiradi. Massa uzatish zonasining old qismi adsorbsion aralashmalar substratning chiqishidagi zirhli maydonning ma’lum bir pozitsiyasiga yetib kelganida, bu adsorberning pastki qismidagi kirish klapani va adsorberning yuqori qismining chiqish klapani yopiladi, adsorbsiyani to‘xtatadi. Adsorbent qatlami regeneratsiya jarayoniga o‘ta boshlaydi. Bosimni 4 bosqichda tenglashtirilib, adsorberdagi vodorod gazi bilan aralashgan yuqori bosimli gaz boshqa past bosimli adsorberga kiradi, regeneratsiya amalga oshiriladi, bu jarayon adsorbent qatlamining bo‘shlig’ida vodorod gazini to‘liq to‘plashi mumkin.
Bosimni tenglashtirish jarayoni tugagandan so‘ng, adsorbsiyaning oldingi qismi adsorbent qatlamining chiqishiga yetib bormaydi. Bu vaqtda adsorbsiya yo‘nalishi bo‘yicha, adsorberdagi vodorod gazi bilan aralashtirilgan gaz aralashtirgich idishiga regeneratsiyalangan adsorbent tozalash gazi sifatida kiradi. Keyin, adsorbsiya yo‘nalishiga qarshi adsorberning bosimi taxminan normal bosimga tushadi, adsorbsiyalangan aralashmalarning ko‘p qismi adsorbsiyadan desorbsiyalanadi, shuning uchun adsorbsiya tabiiy bosimning pasayishi bilan qayta tiklanish maqsadiga erishadi. Turbulent idishda gazni orqaga chiqarish tugallangandan so‘ng, adsorbent qatlami adsorbsiya yo‘nalishiga qarshi quflanadi, ifloslik komponentining qisman bosimi yanada pasayadi, shunda adsorbsiyalangan aralashmalar desorbsiyalanadi va adsorbsiya yana qayta tiklanishi mumkin.Regeneratsiya tugagandan so‘ng o‘rtacha bosimni 4 marta oshirish va nihoyat bosimni bir marta oshirish orqali adsorber adsorbsion bosimlarni oladi va keyingi siklik davrga o‘tadi. Adsorberga kiradigan vodorod gazining haroratida butun texnologik jarayon amalga oshiriladi, har bir adsorber o‘z navbatida adsorbsiyadan o‘tadi, o‘rtacha bosimning 4 marta pasayishi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tushirish, teskari tushirish, tozalash, o‘rtacha bosimning 4 barobar oshishi va yakuniy bosimning oshishi. Uskunalar to‘plamiga quyidagilar kiradi: havo ajratgich, 6 adsorbsion ustun, 2 ta bufer baki, nostandart uskunaning loyihaviy xizmat muddati 20 yil.