Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlasqa tiyisli ósimlikler?
2. Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlası geografik tarqalıw haqında nelerdi bilesiz?
3. Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlasına tiyisli ósimliklerdıń vegetativ organlari dúzilisin túsintirip berin?


Tapsırma:
1. Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlas wakilerniń sistematik analız qilin.
2. Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlasnıń ózine tán morfologik hám biologik qásiyetlerin jazın.
3. Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlasnıń tarqalıw aymaqlar menen tansın.
4. Respublikamizda farmatsevtika sanaatında qollanlatuǵın Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlas turleri dárlik qásiyeti haqında maǵlumot toplan.


Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlası tuwısı túrleri nomenklaturasınıń analızı hám úyreniw qaǵıydaları


Sabaq maqset: Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasnıń analızı hám úyrenıw qaǵiydalar olardıń morfologik, biologik sondayaq dárilik qásiyetler haqındaǵı jana bilim, kónikpesın formaladırıw.
Identiv oqıw maqsetleri: Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasın analız ete aladı.
2. Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlas wákillerin morfologik hám biologik qásiyetlerin biledi.
Kerekli úskene hám materiallar : ósimlikler anıqlaǵishi, gerbariylar, súwretler, lupa, slaydlar.

Amaranth shańaraǵında eki kishi shańaraq ámeldegi: amaranth (Amaranthoideae) hám gomphrenoids (Gomphrenoideae)

Amaranth gruppaındaǵı ósimliklerde tórt kletkalı anterlar, mıywesi bir yamasa kóp urıwlı, tiykarınan gezekli japıraqları bar. Eń baslanıwiy - seloziya qáwimi (Celosieae), olardıń wákilleri máyekdonda bir neshe máyekdon payda etedi. Bularǵa mayda mevali Deeringia (Deeringia) hám pleuropetalum (Pleuropetalum) áwladları, sonıń menen birge, 60 tan artıq túrleri tiykarınan Afrika hám Amerikanıń subtropik regionlarında ushraytuǵın iri Celosia (Celosia) gruppaları kiredi.
Amaranth qáwiminiń túrlerinde (Amarantheae) mıywesi bir urıwlı. Bul erda amaranth shańaraǵınıń eń ataqlı jinsi yamasa shiritsa (Amaranthus) tiyisli bolıp, onıń túrleri insannıń járdemi menen keń tarqalǵan, lekin ádetde onıń shıdamlılıǵıge qarsı, da ıssı, da kesel aymaqlarda. Bul tur derlik tek bir jınslı, kemnen-kem jaǵdaylarda eki jınslı gullerge iye bir jıllıq ósimliklerden ibarat. Derlik barlıq Evropa amarantlari hám barlıq Sibir amarantlari adamlar tárepinen kiritiliwi nátiyjesinde bul jaylarǵa, tiykarınan, Amerikadan jaqında kirip kelgen tosınarlı (biygana ) ósimlikler bolıp tabıladı.
Orıs amarantlarda dekorativ túrler dep atalsa, biziń mámleketimizde otaqlar ádetde amarantlar dep ataladı. Qollap -quwatlanatuǵın amaranth (A. retroflexus) - moፄtadil regionlarda eń keń tarqalǵan tur, hátte orta tayga subzonasida da orınlarda tábiylestirilgen - túbir eginleri bolǵan atızlardıń ayriqsha otaqı retinde belgili. Bul júdá mol hasıl : bul turning jaqsı rawajlanǵan úlgileriniń hár biri júz mińlaǵan urıwlardı payda etedi. Jasıl amaranth (A. viridis) tropik mámleketlerde keń tarqalǵan otaq esaplanadı. Jaqında bul turning SSSRda - Turkmenistan hám Tadjikistanda payda bolıwı haqqında xabar payda boldı hám endi biz onı Azerbaydjanda tabıw haqqında aytiwimız múmkin. Tek ámeldegi asirde sahra hám orman -sahra zonasınıń zıyanlı otaqlarına aynalǵan Arqa Amerika aq amaranth (A. albus) hám amaranth (A. blitoides) arqaǵa, tiykarınan temir jol arqalı boylap háreketleniwde dawam etpekte. shorlanıw, jaqsı drenaj hám jaqtılandıriw orman zonasında sahra hám shól ósimliklerin jaylastırıw ushın qolay jay.
Amaranth urıwları júdá kishi, tegis, kúshli qabıqta, mevadan túsiwge (baroxoriya hádiysesi) hám haywanlar hám adamlardıń ayaqlarına topıraq menen tarqalıwina, sonıń menen birge, hár qıylı qurǵaqlıqtaǵı transportqa jaqsı maslasqan. Sharbashılıqtıń awqat as sińiriw qılıw traktınan ótken urıwlardıń úlken bólegi buzilmagan halda qaladı hám urıwlardıń haywanlardıń ishekleri arqalı ótiwi hátte olardıń kógerip shıǵıwın xoshametlentiredi.
Kóplegen áwladlardıń túrleri haywanlar tárepinen miywelerdi bólistiriw ushın arnawlı kelisiwlerge iye. Treylerlar tikenli bolıp, kóbinese tóbeliklerdiń uchida hám gúllewde ónimli yamasa geyde kóbirek steril gullerden ibarat bolıp, miyweler menen birge haywanlardıń shashlarına baylanısqan. Sonday etip, 25-30 túrdegi Cyathula (Cyathula, 201-súwret), tropik Afrika hám Madagaskar ushın endemik Serikorema (Sericorema) yarım puta jinsining 3 túri hám 10 afro-hind túrleriniń miyweleri tarqalǵan, kóbinese. talay aralıqta jaylasqan Pupalia (Pupalia) jinsi, olardıń kóp steril gulleri pútkil omırtqa tekshesine aylanadı.
Amaranth qáwimindegi eń iri Avstraliyalıq Ptilotus jinsi 100 den artıq ot, putalar hám putalar túrlerin óz ishine aladı. Bul túrdegi ósimlikler gúllew dáwirinde júdá bezewli bolıp tabıladı. Gomfrenik genje shańaraǵına tiyisli ósimliklerdiń eki kózli anterlari, bir urıwlı mıywesi hám keri japıraqları bar.

Kishi amerikalıq Brayulineae qáwimi túrlerinde guller jalǵız yamasa hákisillar glomerulilarda tóplanǵan. Gomfrena qáwiminde (Gomphreneae) topgullari masaqsimon yamasa kapitativ bolıp tabıladı. Bul shańaraqtıń eń úlken jinsi - Alternanthera (Alternanthera), 200 ge jaqın turni óz ishine aladı, tiykarınan Amerikanıń tropik hám subtropiklerinde tarqalǵan, bul erda kóplegen túrleri ápiwayı otaqlar hám ruderal ósimlikler bolıp tabıladı. Mámleketimizde jabayı tábiyaatda ızǵar orınlarda, sonıń menen birge, Zakavkazda salı atızlarında otaq sıyaqlı, tek bir jıllıq Alternantera o'simtasi (A. sessilis) tabıladı.

Amerikalıq Gomphrena (Gomphrena) jinsida 100 den artıq túrdegi ot hám putalardıń tıǵız sharsimon yamasa máyeksimon topgullari bar. Amerika hám Avstraliya tropiklarida keń tarqalǵan Iresine jinsida ot hám putalardıń 80 ge jaqın túri, tiykarınan, qos belgili ósimlikler bar.
Amaranthning adamlar ushın ámeliy áhmiyeti házirde onsha úlken emes. Olar tiykarınan otaqlar hám tábiyat kórinisili ósimlikler hám kemrek azıq-túlik, em-ǵawısh hám dárivor ósimlikler retinde belgili. Biraq ótken zamanda amaranthning bir neshe túrleri birpara ıssı mámleketlerde tawlıq awıl xojalıǵında júdá zárúrli rol oynaǵan hám bólekan oynawda dawam etpekte.
Amaranthning dekorativ áhmiyeti olardıń inflorescencesning kózge kórinetuǵın reńi hám forması, sonıń menen birge, reń-barang japıraqları menen baylanıslı. Baǵlarda hám soǵan kóre, gúldástelerde, geyde qazanlı mádeniyatda, qoraz uyasiga uqsas topgulga iye bolǵan seloziya qoraz uyası (Celosia argentea var. cristata) tabıladı. Ekinshisine uqsawlıq inflorescencening keń tarqalǵan shaqlarınıń qosılıwı nátiyjesi bolıp tabıladı. Qoraz uyası hár qıylı sırtqı kórinisler, ólshemler hám reńdegi gúlzarlar - aq, sarı, aqshıl qızǵılt reń, qıp-qızıl, jaqtı qızıl, biynápshe gúli hám basqalar, sonıń menen birge reń-barang, hár qıylı reńler kombinatsiyası menen kóplegen bog 'shakllari menen ańlatpalanadı. Kesiw ushın párlerge uqsas panikulalar kórinisindegi ápiwayı (fassatsiyalanmagan) topgulli túr, sonıń menen birge, túrli reńdegi (var. argentea) o'stiriladi. Qoraz uyası Evropaga óziniń shamalıq Afrika watanınan orta ásirlerdayoq tanıstırılǵan hám Oyanıw dáwirinde Batıs Evropa baǵlarında júdá keń tarqalǵan. Hár túrlı ólshem hám forma daǵı inflorescences menen júdá kóp bezew sortları bar. Seloziyaning japıraqları hám jas urıqları kók shóp retinde tutınıw etiledi hám urıwınan seloziya moyi alınadı.
Biziń baǵlarımızda kóbinese úsh qıylı amaranth bar: dumli amarant yamasa túlki quyrıǵı (Amaranthus caudatus), uzın, geyde uzınlıǵı 1 m den aslam, osilgan, toq reńli kapustain-qızıl, ash yamasa jaqtı jasıl gúlzarlar ; qayǵılı amaranth (A. hypochondriacus) hám qip-qızıl amaranth (A. cruentus), kóbirek eski atı menen ataqlı - hawlıǵıwlı amaranth (A.paniculatus), tik panikulyar, tiykarınan qan-qızıl topgullar menen. Íssı mámleketlerde japıraqları túrli reńdegi, altın sarı hám toq sarı -bronzadan qıp-qızıl hám reń-barang ranggacha bolǵan bargli dekorativ amaranth túrleri de o'stiriladi.

Hár túrlı reńdegi japıraqları bolǵan gózzal shegara hám ǵalı ósimlikleri retinde kóbinese hár qıylı túrler hám iresina túrleri etiwtiriledi, olardıń kóbisi parklarda ǵalı vazaları hám figuralarini jaratıw ushın sáykes keledi.

Qurǵaqlay gúldásteler ushın amaranthning kóp túrleri qollanıladı, mısalı, aq, qızıl hám aqshıl qızǵılt reń sharsimon inflorescences menen sharsimon gomphrena (Gomphrena globosa). Rimlikler qurǵaqlay gúldástelerde qurıtılǵan amaranth inflorescences keń qollanılǵan.
Amaranthning ayırım túrleriniń (Amaranthus lividus, A. retroflexus, A. tricolor hám basqalar ) japıraqları hám jas poyalari áyyemginen palız eginleri retinde tutınıw etilgen.
Qus amaranth urıwları menen azıqlanadı. Eger amarantlar ádetde anemofil gulchanglarga iye hám nektarlari joq bolsa -de, olar jaqsı perganos esaplanadı (pal hárreleri gulchanglarni yig'adi).
Quyrıqlı, qapa hám qip-qızıl amarantlar áyyemgi donli ósimlikler bolıp tabıladı. olar Oraylıq hám Qubla Amerikada óz watanlarında etiwtirilgan hám kóbinese belok hám lizinga bay joqarı to'yimli urıwlar ushın atızlarda etiwtiriledi. Urıwlardan porridge, kek, kek, tándarlantıratuǵın ishimlik tayarlanadı. Olar da qovuriladi hám mákke bóleklerine uqsas bólek formasında tutınıw etiledi.
Jaqında Oraylıq Meksikada alıp barılǵan qazıwmalar waqtında amerikalıq arxeologlar 4800 jıllıq materiallıq qatlamda hám odan keyingi barlıq jas materiallıq qatlamlarda amaranth urıwların taptılar. Ispaniya konkistadorlari payda bolǵan waqıtta Atstek mámleketinde amaranth donini etiwtiriw qanshellilik zárúrli bolǵanlıǵın wálayatlar imperatorga tólegen dáyek dizimleri dárek beredi. Jıl dawamında paytaxtqa 81 mıń litr lobıya hám 100 mıń litr mákke menen birge 70 mıń litrdan artıq amaranth danası keltirildi.
Meksikanı ispanlar tárepinen basıp alınǵan waqıttan baslap gúwalardıń gúrrińlerinen biz asteklarning áskeriy qudayları húrmetine ótkeriletuǵın tiykarǵı bayramında amaranthdan paydalanıw dástúri haqqında bilamiz.