Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Grek ǵozası (Juglans regia L.) boyı 25-30 m ge, diametri 1-2 m ge jetetuǵın terek. Shox-shabbasi keń, shar formasında boladı. Shaqası hám novdalarining qabıǵı sıypaq tegis, aqshıl qabıǵın taslap turadı. Japıraqları toq pár sıyaqlı, boyı 40 sm ge shekem jetedi, 7-9 ta japıraqları bar, ushındaǵı eń úlken, túbindegisi biraz mayda boladı. Japıraqları iyisli efir may shıǵarıp turadı. Gúlleri ayrım jınslı, bir úyli. Japıraq jayıw menen bir waqıtta (aprel ayında) gúlleydi. Samal járdeminde shetten shańlanadı. Túrge dixogamiya hádiysesi say bolıp, ǵozazarlar payda etiwde túrli sortlar hám formalarınan paydalanıw maqsetinde muwapıq. Miywesi bir yamasa bir neshe topar bolıp jaylasadı. Olar sentyabr ayında jetiledi, qońır-jasıl, oval formasında ústińgi etli qabıǵı miywesi jetilgende jarıladı. Onnan ǵoza ańsatlıq penen ajıraladı, ǵozanıń qabıǵı qalıń, ústińgi tárepi chotır, ashıq-gerbish reńde. Ayrım sortlarınıń qabıǵı juqa bolıp, olardı shaǵıw biraz ańsatıraq, bunday sortlar ásirese dıqqatqa ılayıq. Dánesi tosıqlar menen bóleklerge ajıraladı. Onıń quramında 60-70% may bar, S vitaminge júdá bay. Dánesi jelinedi hám bioximiyalıq qásiyetleri joqarı. Onıń qabıǵınan, japıraǵınan, denesiniń qabıǵınan qońır reńli boyaw alınadı. Ol jipek hám jip gezlemelirin boyaw ushın isletiledi. Bulardan tısqarı, qabıǵında 20% ke jaqın oshlovchi zatlar bar.
Ǵoza tuqımınan jaqsı kóbeyedi. Egiwden aldın tuqımın stratifikatsiyalaw zárúr. Tamırı juwan oq tamır bolıp, jerge tereń kirip baradı. Tóńkesinen, parxish jolı menen de kóbeyedi.
Manjuriya ǵozası (Juglans manshurica Maxim.) boyı 25 m, diametri 90 sm li terek, qabıǵı toq-kúl reńde, boyına jarılgan, toq japıraqlı, boyı 1 m bolıp, japıraqlarınıń sheti tisli hám tukli. Japıraqları iri-mayda, ǵozaǵa qaraǵanda biraz keshirek japıraq jayadı. Tuxımshı gúlleri 3-10 bolıp qalıń jaylasadı hám shingilcha payda etedi. Miywesi oval formasında, ótkir ushlı, qabıǵı qalıń, chotır, jelimli, qońır reńde. Miywesi jetilgende qurıydı hám hár tárepke shashıladı, oval yamasa domalaq-oval formasında, qara qońır reńde ótkir ushlı, boyına ketken 6-8 sızıqlı hám shotır, qabıǵı júdá qattı. Shaǵıw qıyın, ózegi qıyın ajıraladı. Dánesi quramında 50% may bar, sıpatı jaǵınan grek ǵozasınan qalıspaydı. Japıraǵı quramında hár qıylı zatlar, sol qatarı, alkaloidlar, ashlawshi zatlar hám efir mayları bar, olardan medicinada raxit siyaqlı keselliklerdi emlewde paydalanıladı.
Manjuriya ǵozası Uzaq Shıǵısta, Koreyada, Arqa Qıtayda toǵayzarlarda, darya qırǵaqlarında tarqalǵan. Ol tawlı jerlerde teńiz sathidan 500-600 m ge shekem kóteriledi. Suwıqqa shıdamlı. Grek ǵozasına qaraǵanda sayasevar, ónimdar hámde ıǵallı topıraqlı jerler onıń ósiwi ushın qolaylı sharayat esaplanadı, qurǵaqshılıqqa shıdamsız. Óz watanında aǵash hám miywe alıw ushın, MDH da bolsa xushmanzara terek sıpatında egiledi. Ǵoza aǵashınan faner hám mebel islep shıǵarıwda paydalanıladı. Ol suwıqqa shıdamlı bolǵanı ushın duragaylaw hám selektsiya jumıslarında úlken áhmiyetke iye.
Manjuriya ǵozası taw qıyalıqların juwılıp ketiwden saqlaw maqsetinde egiw ushın usınıs etiledi.