Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Juglandaceae (Ǵozalılar) tuqımlasqa tiyisli ósimlikler?
2. Juglandaceae (Ǵozalılar) tuqımlası geografik tarqalıw haqında nelerdi bilesiz?
3. Juglandaceae (Ǵozalılar) tuqımlasına tiyisli ósimliklerdıń vegetativ organlari dúzilisin túsintirip berin?


Tapsırma:
1. Juglandaceae (Ǵozalılar) tuqımlas wakilerniń sistematik analız qilin.
2. Juglandaceae (Ǵozalılar) tuqımlasnıń ózine tán morfologik hám biologik qásiyetlerin jazın.
3. Juglandaceae (Ǵozalılar) tuqımlasnıń tarqalıw aymaqlar menen tansın.
4. Respublikamizda farmatsevtika sanaatında qollanlatuǵın Juglandaceae (Ǵozalılar) tuqımlas turleri dárlik qásiyeti haqında maǵlumot toplan.


Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlası tuwısı túrleri nomenklaturasınıń analizi hám úyreniw qaǵıydaları


Sabaq maqset: Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasnıń analızı hám úyrenıw qaǵiydalar olardıń morfologik, biologik sondayaq dárilik qásiyetler haqındaǵı jana bilim, kónikpesın formaladırıw.
Identiv oqıw maqsetleri: Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasın analız ete aladı.
2. Betulaceae (Qayınlılar) tuqımlas wákillerin morfologik hám biologik qásiyetlerin biledi.
Kerekli úskene hám materiallar : ósimlikler anıqlaǵishi, gerbariylar, súwretler, lupa, slaydlar.


Qabila. Qayinnamolar (Corylales) — Берёзовые
Oila. Qayindoshlar (Betulaceae S.F.G ray) — Берёзовые
Turkum. Qayin (Betula L.) — Берёза


QAYIN (BETULA) Tuwıs wákilleri terek hám puta ósimlikler bolıp tabıladı. Olardın denesi hám shaqlarınıń qabıǵı tegis, aq hám qonır rende bolıp, juqa qabıq tastap turadı. Denesınıń túbinde qabıq boyına jińishke jarıladı, reńi qarayadı. Tuqım hám japıraqları menen izbe-iz jaylasadı. Japıraqları ápiwayı dúzilgen baldaqlı, tez tógiledi qaptal japraqshalar, gúzde tóglip ketedi. Japıraq plastinkası pútkil, domalaq hám lanset formasında, sheti tisli, pat tárizli tamırlı. Olar bir úyli, ayırım jınslı terek. Shańshı gulleri kuzda ónim boiadi, olar cilindr tárizli kúshala boiib, shoxining uchida birden jaylasadı. Tuqımgershilik qánigesi gulli kúshalaları erte báhárde kalta putaqlar daǵı japıraqlar q o itig id a 2 yamasa 4 ten boiib rawajlanadı. Qáyin erte báhárde gúlleydi hám sol waqıtta japıraq da jazadı. Samal jardeminde shańlanadı. Mıywesi jetilgende orama qabırshaǵı turpayı - lashadi. Mıywesi bir urıwlı ǵozasha bolıp, boyı 1-5 mm keledi, tegis, eki qanatchali. Kúshalası jetilgende mıywesi shashılıp ketedi hám samal jardeminde tarqaladı. Túbiri maydan jaylasadı. Túbirinen ko'karadi, úlken jasında bul ózgesheligi joǵaladı. Qáyin 40 jasqa shekem jaqsı ósedi, keyin ósiwi susayadi. Ol 100-120 jıl jasaydı. Gruppanıń 100 den artıq túri bolıp, ulaming kóbisi MDH de ushraydı. Olar tundra regioninen sahra regionige shekem tarqalıp, úlkenkatta ormanzorlar payda etedi. Qáyindiń aǵashı qattı bolıp, mexanikalıq ózgeshelikine kóre emanning aǵashınan qalıwmaydı. Aǵashınıń tevaragi aq-sarı yamasa aq qızg'ish reńde, mexanikalıq qásiyetleri joqarı, qattı, búgilgish, birdey dúzilgen. Odan faner, mıltıq qo'ndog'i tayarlanadı, bochka, dóngelek kegeyi, arıs hám basqalar yasaladi. Awıl xojalıǵı mashinasozligida, mebel óndiriste de keń qollanıladı. Odan pıste kómir tayarlanadı hám otın retinde paydalanıladı. Ol ko'kalamzorlashtirishda kóp egiledi, sebebi shıraylı terek. 0 'rmon bóget qatarlarında da egiledi. O 'zbekistonda eki qáyin túri tarqalǵan. Turkiston qáyini (Betula turkestanica Roth.) boyı 10 -15 m ga, diametri 30 -50 sm ga jetetuǵın terek, máyek tárizli hám keń shoxshabba payda etedi. Bir deneli, denesiniń qabıqı sarg'ish aq reńde, qabıq tastap turadı. Jas putaqları mayin túkli bolıp, smola tárizli shúyelchalari bar. Japıraqları máyek tárizli, ótkir ushlı, túpkilikli bólegi pona tárizli yamasa topır, sheti pútkil. Jas japıraqlarınıń hár eki tárepi mayin túkli, úlken jasında júz tárepi tuksizlanadi. Japıraq plastinkasınıń boyı 3-5 sm, bandi 1, 5 -1, 8 sm, jińishke hám uzın túk menen oralǵan. Umg'chi gulli kúshalaları cilindr tárizli bolıp, boyı 2, 5 sm, eni 6 -8 mm. Qanatshaları máyek tárizli yamasa teris máyek tárizli, boyı 2, 5 mm. Bul qáyin urıwınan jaqsı ko'payadi, tez ósedi. Qáyindiń aǵashı aq reńde, tıǵız, miytin bolıp, odan hár túrlı buyımlar islenedi. Ol jarıqsevar, ıssıqa hám suwıqqa, hawanıń pataslanıwına shıdamlı terek. Ol taw oypatlıqlarında, dárya boyida ósedi. Tyan-Shanda, Pomir-Oloyda, Jung'oriya Olatovida ushraydı. Ol asa gózzal terek bolǵanlıǵınan ko'kalamzorlashtirish ushın parklarga hám kóshelerge egiw usınıs etiledi. Tyan-Shan qáyini (Betula tianschanica Rupr.) kishilew terek bolıp, boyı 5-6 m, kóp deneli yamasa sershox, keń shat payda etedi. Denesiniń qabıqlog'i bawırrangda, juqa qabıq tastap turadı. Japıraqları máyek tárizli yamasa cho'ziq-máyek tárizli, birpara waqıtlarda máyek tárizli, romb tárizli, ótkir ushlı, tubi keń pona tárizli. Japıraq plastinkası iri, pútkil, bandining uzınlıǵı 1 sm. Bargining hár eki tárepi hám bandi tuksiz. Tuqımgershilik qánigesi kúshalalarınıń boyı 1, 8 sm, eni 0, 7 sm, gúlbánti túkli. Ǵozashası máyek tárizli, boyı 2 mm. Bul qáyin urıwınan jaqsı ko'payadi. TyanShan qáyini Jung'oriya Olatovida, Tyan-Shanda teńiz júzesinen 1800 m biyiklikte ósedi. Qalalardı ko'kalamzorlashtirish ushın egiw usınıs etiledi. Aq qáyin (Betula pendula Roth.) birinshi shama daǵı terek b o 'yi 24-28 metrge shekem ósedi. Tiykarǵı denesi aq reńde bolıp júdá tábiyat kórinisili kóriniske iye. Aq qáyin nálleri birinshi jılları júdá aste o 'sishi menen ajralıp turadı. 50 jaslarında 25 m biyiklikke ósip, 24 sm diametrge iye boladı. Aq qáyin erte ónimge kiredi, ashıq jerlerde 10 -15 jaslarında, qáyinzor ormanında 20 -30 jaslarında ónimge kiredi. Qáyin urugiarining kógergishligi joqarı - 80%. Qáyin aǵashınan joqarı sapalı faner tayarlanadı. Bul qáyin túri Rossiya ormanlarında keń tarqalǵan terek túri esaplanadı. Ko'kalamzorlashtirishda áhmiyeti júdá joqarı aq denesi hám shıraylı japıraqları tábiyat kórinisili esaplanadı. Terek denesinen qáyin sherbeti alınadı. Bulardan tısqarı daur qáyini (Betula daurica Pall.) mamıq qáyin (Betula pubescens Ehrh), Ermann qáyini (Betula ermanii Cham.) sıyaqlı zárúrli túrleri bar. Arqa Amerikada qaǵaz qáyini (Betula papyrifera Marsh.) keń tarqalǵan. Barlıq qáyin túrleri sayamanlı terekler esaplanadı, ko'kalamzorlashtirishda keń paydalanıladı. 0 'rmon xojalıǵında da qımbatlı terek túrlerinen biri esaplanadı.