Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Qara ǵoza (Juglans nigra L.) nıń boyı 45-50 m, diametri 1,5-2 m. Denesi tik ósedi, qońır-kul reńde, shaqaları siyrek. 15-23 japıraqshalardan dúzilgen toq pár sıyaqlı japıraqları spiral formasında jaylasadı. Japıraqlarınıń shetleri hár qıylı tissheli, arqası túkli, ótkir ushlı, tuxımshı gúlleri 2-5 den bolıp, shingil payda etedi. Miywesi shar formasında, ótkir ushlı, ǵozası qaramtır, shokolad reńli, boyına ezilgen, qabıǵı qalıń, ústińgi tárepi shotır. Tuxımı ashıq-sarı reńde, tuxımpállesi qalıń bolıp, maylı, paydalanıladı.
Bul ǵoza tez ósedi, tóńkesinen kógeredi. Ol Arqa Amerikanıń sharqiy aymaqlarında, Missisipi dáryası vodiylarida tarqalǵan. MDH da kóp jerlerde egiledi, tez ósedi. Suwıqqa shıdamlı. Tashkentte tez ósedi. Qara ǵoza jaqtılıq súygish, topıraq tańlaytuǵın terek. Ol dárya boylarındaǵı ıǵal topıraqlı jerlerde jaqsı ósedi. Manjuriya ǵozasıńa qaraǵanda qurǵaqshılıqqa shıdamlı, 250 jıl jasawı múmkin.
Aǵashı qattı, toq qońır reńde bolıp, faner hám cholǵu asbapların islep shıǵarıwda hámde mashinasazlıq sanaatlarında isletiledi. Ol tez shirimeydi, sonıń ushın temir jol shpalları da islenedi.
Miywesi maylı hám iyisli, juqa qabıqlı sortları da bar. Qara ǵoza aǵash tayarlaw ushın hámde xushmanzara terek sıpatında egiledi.
Kúl reń ǵoza (Juglans .cinerea L.) úlken terek, qabıǵı boyına jarılǵan, kúl reńde. Novda búrtikleri hám japıraqları túkli. Japıraqları toq pár sıyaqlı, boyı 50-70 sm, ondaǵı japıraqshalarınıń sheti mayda tissheli. Tuxımshı gúlleri 6-8 bolıp jaylasıp, top gúl payda etedi. Miywesi uzınshaq, ǵozası ótkir ushlı, qońır reńde, chwtir. Tuxımı mayda, biraq maylı.
Bul ǵoza arqa Amerikanıń shıǵıs tárepinde tarqalǵan. MDH da xushmanzara terek sıpatında egiledi, suwıqqa shıdamlı, sayasúygish. Ol toǵay hám toǵay-dasht zonalarında jaqsı ósedi. Jer tańlamaydı. Qurǵaqshılıqqa shıdamsız. Ol 75 jıl jasawı múmkin. Qabıǵında tannid moddasi bar, onnan nabat reńli boyaw tayarlanadı. Ǵozası maylı bolıp, tez buzıladı, yaǵnıy taxir bolıp qaladı.
Aǵashı qońır reńli, texnikalıq qásiyeti jaqsı, onnan faner hám basqa duradgorlik ásbapları islenedi. Toǵaylardı jańalaw hám topıraqtıń juwılıp ketiwden saqlaw ushın egiw usınıs etiledi.
Respublikamızdıń tawlı aymaqlarında tábiyǵıy ráwishte 2,5 gektardan artıq maydanda ǵozalar ósedi. Bul ǵoza Kavkaz artı, Tájikstan, Qırǵızstan, qubla Qazaqstan taw aymaqlarında hám tábiyǵıy sharayatta tarqalǵan. Moldaviya, Ukraina, Krasnodar úlkesi, Orta-Aziyada hám Kavkaz artlarında jasalma ráwishte óstiriledi.
Ǵoza ıssılıqtı súyiwshi topıraq ónimdarlıǵına hám lámlikke talapshań ósimlik, jaktılıq súyiwshi, qurǵaqshılıqqa birqansha shıdamlı, suwǵarılsa zúráátke tez kiredi, jaqsı ósedi hám rawajlanadı.
Ǵoza miywesi (dánesi) mazalı hám azıqlıq óniminde maydıń muǵdarı 50-79 %, belok 12-20 %, uglevod-20 % hám vitaminler bar. Ǵozalar azıqlıq sapası boyınsha biydaydan, góshten joqarı hám sarı mayga jaqınlasadı ǵoza mayı konditer ónimlerinde texnikada, súyaret salıwda poligrafiya, meditsina hám parfyumeriyada qollanıladı. Japıraqlarınan, óre, shaqa qabıǵınan, jasıl miywe perdesinen ónip túsin buzbaytuǵın qara hám qońır boyaawlar alınadı, ol jún, paxta hám jipek jiplerin, tawarlardı boyaw ushın paydalanıladı.