Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlasqa tiyisli ósimlikler?
2. Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlası geografik tarqalıw haqında nelerdi bilesiz?
3. Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlasına tiyisli ósimliklerdıń vegetativ organlari dúzilisin túsintirip berin?


Tapsırma:
1. Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlas wakilerniń sistematik analız qilin.
2. Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlasnıń ózine tán morfologik hám biologik qásiyetlerin jazın.
3. Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlasnıń tarqalıw aymaqlar menen tansın.
4. Respublikamizda farmatsevtika sanaatında qollanlatuǵın Amaranthaceae (Gúltajixorazlılar) tuqımlas turleri dárlik qásiyeti haqında maǵlumot toplan.


Chenopodiaceae (Soralılar) tuqımlası tuwısı túrleri nomenklaturasınıń analızı hám úyreniw qaǵıydaları


Sabaq maqset: Chenopodiaceae (Soralılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasnıń analızı hám úyrenıw qaǵiydalar olardıń morfologik, biologik sondayaq dárilik qásiyetler haqındaǵı jana bilim, kónikpesın formaladırıw.
Identiv oqıw maqsetleri: Chenopodiaceae (Soralılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasın analız ete aladı.
2. Chenopodiaceae (Soralılar) tuqımlas wákillerin morfologik hám biologik qásiyetlerin biledi.
Kerekli úskene hám materiallar : ósimlikler anıqlaǵishi, gerbariylar, súwretler, lupa, slaydlar.
Seksewil-shól ósimligi bolip esaplanadı. Onın ósiw areali shóller hám yarimshóller shegarasi menen baylanıslı. Seksewil mart-aprel aylarinda 5-7 kun dawamında gulleydi. Gullep bolgannan keyingi jazdıń ıssı aylarında miywe payda qılmaydı, tek ǵana sentyabr ayına kelip miywe rawajlanadı. Sentyabr aqırında seksewilde miyweler payda boladi. Miyweleri qanatshalı. Oktyabrde miyweleri jetilip, tógilip tósedi, tek ǵana ayrim shaqalarında qalgan miyweler keyingi báhárge shekem turadi. Miyweleri samal járdeminde tarqaladı.
Qara yaki shorlı seksewil (Haloxylon aphyllum.) Shóllerde, sari-shorlı topıraqlarda, shorlangan qumli hám boz topıraqlarda ósedi. Topıraqtı qorǵaw, qumlardı toqtatıw, jaylawlardı qorǵawda áhmiyetke iye. Bunnan tısqarı, qaraseksewilzarlar úlken xojaliq áhmiyetke iye.
Qaraseksewil – 12 metr bálentlikke shekem ósetuǵın terek yaki puta sipatinda ushırawdı. Qumlıq ósimlikler ishinde bular en ulkeni bolıp esaplaandı. Japırakları bolmaydı, búrtikleri fevralda ashıla baslaydı. Gulleri mayda, ashıq sarı reńde, eki jinısli, bes qorǵanli. Tamır sisteması oq tamır, topıraqtıń ıǵal qatlamlarinda jayılıp ósedi.
Qara seksewil 50-60 jil jasaydı. Topıraqqa talapshan emes. Kushli shorlangan jerlerde da ósedi. Qara seksewilzarlar basqa shól ósimliklerinen ózgeshe «qara toǵay» atamasına iye. Issiǵa, jaqtılıqqa talapshan, qurǵaqshiliqqa shidamli ósimlik. Kelip shiqiwı boyınsha, tuqımınan, tamır bashkilerinen kóbeyedi. Tónke, tamır bashkilerinen kóbeyiw protsesi qara seksewilzarlarda 18-20 jasında keshedi. Tiykarınan tuqımınan, qálemsheden kóbeyedi.
Seksewil-Haloxylon soralaslar tuqimlasina tiyisli puta ham terek ham terekler semiyasinan ibarat shól ósimligi. Boyi 1,5 ham 12 metr keletuǵin diametri 1 metr keletuǵin shol teregi esaplanadi. Guli mayda eki jinisli qarama qarsi teńgeshe tarizli gul aldi astinda birewden jaylasqan. Japiraqlari ushli rawajlanbagan teńgeshe tarizli. Gul xreil qiliwshi nartlari eski shaqalarinan ósip shiqqan. Seksewildiń jasil nartlari organikaliq zatlardi toplawǵa xizmet qiladi. Jilliq jas nartlardiń kop bolimi guzde asirese suwiq tusiwi menen nabit boladi. Aziraq bolegi ǵana suwiqqa shidap aǵashliqqa aylanip qaladi. Erte baharden gullewin baslaydi ham oktyabr ayinda tuqimlap baslaydi. Aziya solardan Avganistan, Mongoliya, Qitay, Iranda 10 turi ushirasadi. Seksewildiń xaliq xojaliǵinda roli ulken. Ol tiykarinan otin qoylar ham tuyeler ushin toyimli aziqliq qumlardi bekkemlewshi samaldi tosiwshi ham qala shetlerinde ixotalar jaratiw ushin ken qollanilip kelinbekte. Seksewil 50-60 jil jasaydi. Tiykarinan tuqiminan kobeyedi. Ózbekstanda seksewil toǵaylari 1229 miń gektar maydandi iyeleydi. Solardan aq seksewil 976 miń gektar al qara seksewil bolsa 253 miń gektar maydandi iyeleydi. Ózbekstanniń shol ham jaylawlarinda egiw ushin 1991- jilda shiǵarilǵan Nortuya sorti rayonlastirilǵan. Sońǵi jillarda seksewildi kobeyttiriw maqsetinde bir qatar toǵay xojaliqlari jaratilip jasalma usilda seksewilzarlar jaratilmaqta.
Aq yaki qum seksewili (Haloxylon persicum Bge) Aq seksewil tarqalgan (ósetuǵın) maydanlar – bul qumlı, qumlı qıyalıqlarda, bálent bolmaǵan tóbeshiklerde, ayrım shuqurliqlar bolıp esaplanadı. Bul jerlerdegi topıraq turi tiykarınan ápiwayı, qumlı, kem gumusli, diyerli shorlanbaǵan yaki kem shorlangan. Aq seksewil massivleri qumliqlar shegarasinan shiqpaydı. Olar arasi ashiq halda top-top bolip bir gektar jerde 30-50 ta putalar ósedi. Aq seksewil qara seksewilge qaraǵanda kóp tarqalgan.
Boyı 2 - 3 bazıları 5 - 6 metr boyli terek yaki puta bolip ósedi, shaqalanıwı tene tiykarınan baslanadi. Denesi qabıǵı aq yaki ashıq kúl reńde. Miyweleri qanatshalı bolip, oktyabr ayında jetiledi. Jaqtılıqqa hám ıssılıqqa talapshan. Kushli rawajlanǵan tamır sisteması járdeminde qumdı uslap qaladi. Aq seksewildiń tábiiy kóbeyiwi qıyın. Olardı tuqımınan egip kóbeytiw múmkin. Bul seksewil turlerinen tısqarı Oraylıq Aziyada zaysan yaki putatárizli seksewil (Haloxylon ammodendron Bge.) da ushıraydı, bul tur da kóshpe qumlardı bekkemlewde kúshli áhmiyetke iye.

Zaysan yaki putatárizli seksewil

(Haloxylon ammodendron)
Ósimlikler ishinde seksewil qumların jaqsı bekkemlewde teńi joq ósimlik esaplanadı. Kúshli rawajlanǵan tamırı tarmaqları menen seksewil qum massaların uslap qalıp, jónelisin toqtatadı, bul jerde bolsa basqa ósimlikler hám putalar ósip rawajlanadı. Shóllerden tısqarıda ósken terek hám putalıqlardaǵı seksewil ósiwine qaray sahralardaǵı ekotiplerinen parq qıladı. Aq seksewil paqallarında bolatuǵın tikenli qabıqshaların esapqa almaǵanda, olarda japıraqlar bolmaydı. Sol sebepli, ósimliktegi organikalıq zatlar jańadan ósken shaqalarında toplanadı (bazı shól ósimlikleri sıyaqlı).
Orta Aziya shóllerinde eń kóp ózine tán hám belgili bolǵan ósimlik bolip esaplanadi. tuwista 5 túr bolip, ǴMA da 3 túri ushiraydi. Bular onsha úlken bolmaǵan terekler hám iri boladi: ortasha bálentlikleri 3-5 m, kemnen-kem jaǵdayda 8-10 m.ge jetedi. Deneleriniń juwanliǵi ayirim jaǵdaylarda 40-50 sm hám onnan joqariraq boliwi múmkin. Shaqalari jińishke, júdá mort, ózine tán dixomotik shaqalanadi, Japiraqlari júdá mayda, suprativli, ayirim túrleri kúshli reduktsialanǵan. Gúlsheleri mayda, eki jinisli onsha kórimli emes. Tuxim beriwi jaqsi shárayatlarda hár jili qaytariladi. Tuximlariniń sipati hámme waqittada sipatli bola bermeydi. Biraq tioliq tuximli miyweleri jaqsi ónip shiǵiwshańliq qásiyetine iye bolip hám tez páseyedi. Amelde seksewildiń tuximin 6 aydan artiq saqlaw múmkin emes. Seksewil tez ósiwshi, tez ónim beriwshi hám onsha kóp jil jasamaytuǵin terek túrlerine kiredi. Tuximlari egilgen jili seksewildiń boyi 1 m.ge, 2-jili 2-2,5 m.ge jetedi. 3-4 jildan keyin miywe ónim ber baslaydi hám 15-20 jildan soń qartayadi. Kesigennen soń tubirinen júdá kóp nartlar shiǵip ketedi. Sonday qásiiyetlerinen paydalanip, seksewilzardiń ómirin 30-40 jasqasha soziw múmkin.
Seksewillerdiń hámme túrleri shóllerdiń qolaysiz qiyin shárayatinlarina maslasip qalǵan. Aq seksewil (H. persicum) hám qara seksewil (H. aphyllum) shóllerde toǵayzarlardi payda etiwde keń qollanilmaqda, aqirǵi jillarda bolsa shóllerdi toǵay meliorativ usillari menen ózlestiriw hám sol shóllerde jaylasqan jaylawzarlardi ot-jem bazasin bayitiw maqsetinde qollanilmaqta. Biraq shól territoriyasinda jaylasqan hár bir sanaat obektleri, temir hám avtomobil jollari, kanallar, kollektorlar, suw, gaz trubalari ótken trassalardi kóklemzarlastiriwda házirge shekem isleti,lmekte.
Aq seksewil (Haloxylon Persicum)
Bul seksewildi “qum seksewili” depte ataydi. Sebebi ol qumli maydanlarǵa maslasqan hám sol maydanlarda kóbirek ushiraydi. Aq seksewildiń boyi 2-3 m keletuǵin puta ósimligi. Biraq jaqsi topiraq hám iqilim shárayatlarinda terek formasinda ósiwi múmkin. Boyi 5-6 m hám onnan bálentirek noladi. Denesiniń qabiǵi hám shaqalari aqshil-sari, siypaq boladi. Shah-shabasi siyrek, olar úsh túrli nartlardan dúzilgen; ósiwshi, assimilyatsion hám generativli. Japiraqlari mayda úshmúyeshli biz tárizli ushli teńgesheler kórinisinde.
Aq seksewildiń vegetatsiyasi erte báhárde generativ shaqalariniń ósiwi menen baslanadi. Sońinan tómenireginen assimilyatsiya shaqalari payda boladi. Jazda olardiń bir bólimi tógiledi, qalǵanlari bolsa kólem boyinsha kemeyedi. Gúzde olar juwanlasadi hám suwiq temperaturadan soń tuximlari menen birge tógilip túsedi. Báhárde hámmesinen keshirek ósiwshi shaqlari bolsa óse baslaydi. Olar gúzge kelip juwanlasadi hám jilliq ósiw aniqlanadi.

Mart-aprelde gúkkeydi, gúzde pisip jetiledi. Tuximinan jeńil, mayda, qanatli, 1 kg tuximlarinda 250 miń dana boladi. Tiykarinan tuximinan kóbeyedi. Tuximlarinan tez ósip shiǵadi, tamirlari tezirek ósedi. Tábiyǵiy shárayatlarda jilliq ósiwi jasliq dáwirinde (5 jasqasha) 50-70 sm ósedi; Egip óstirilgende bolsa 1 m.geshe hám onnan joqari boladi. Aq seksewildiń tamirlari shuqirliqqa qarqap onsha kóp óspeydi. Biraq qaptal shaqalardiń uzinliǵi 30 m.geshe jetedi. Saqiynalariniń kóp mártelep óskenligi sebepli jilliq sheńberlerine qarap oniń jasin aniqlap bolmaydi. Aǵashi siniwshań, mort hám tez sinadi.

Tipik psammofit (qumda ósiwshi) hám qum basqanda shaqalarinda qaptal shaqashalar payda boladi. Tiykarinan qumli shóllerde tarqalǵan. Orta Aziyadqa, Arqa Awǵanistanda hám Eranda ushiraydi.
Qara seksewil (Haloxylon aphyllum)
Shor topiraqlarda ósedi. Japiraqsiz. Jaqsiraq ekologik shárayatlarda ósedi; Sizot suwlari jaqiniraq ham aziq ónimlerine bayraq topiraqlarda hám sizot suwlariniń shorliǵina shidamliraq. Iri shah-shabalari menen aq seksewilden parqlanandi: boyi 8-10 m, denesiniń juwanliǵi 50-60 sm,geshe jetedi.

Shah-shabasi siyrek, jayilip ketken, aniq emes formaǵa iye; shaqalari asilip turatuǵin formalari kóbirek ushiraydi hám kerisinshe, tikke ósiwshileri (piramiyda siyaqlilari) de ushiraydi. Japiraqlari reduktsiyalanǵan hám suprativ shishkalarǵa almastirilǵan. Vegetatsiya, assimilyatsiya shaqalari toq-jasil reńli, ashshi-shor mazali. Denesi hám shaqalariniń qabiǵi qońirlaw, ǵunshalari mayda, eki jup qaptal japiraq, 5 gúl japiraq 5 shańshi (erkek generativ organi gúliniń shańdani hám shańshi jibinen ibarat bólimi) hám bir uriqshidan dúzilgen (Ósimliktiń urǵashi jinsiy organi; túyinshe, ústinshe hám tumsiqshadan ibarat). Miywesi qanatli, úlkenligi 4-12 mm, oniń orayinda (2 m) push jaylasqan. 1000 dan qanatshali rawajlanǵan urǵashilariniń massasi 5,1-5,2 g, qanatsizi bolsa 3 g. Seksewildiń tuximlarida tinim dáwiri bolmaydi hám olar egiwden aldin stratifikatsiya qilinbaydi. Ásirese tamirlari tez ósedi. Bir aydiń ishinde tuximnan ósip shiqqan tamirsha 20-25 sm; jildiń aqirina kelip bolsa 1,5-2 m shuqirliqqa jetip baradi. Úsh jaslli ósimliklerinde oniń shuqirliqqa qarap ósiwi 5 m, 7 jasta 10 (14) m ge jetedi. Bul bolsa qara seksewil ushin sizot suwdan paydalaniwǵa sháráyat tudiradi.

Shóllerde ósiwshi tipik ósimlik; ol keń topiraq sháráyatlarinda ósiwi múmkin. Bul ósimlik mezofit (Iǵalliǵi ortasha bolǵan topiraqlarda ósetuǵin ósimlikler), kserofit (qurǵaqshil ósimlikler, qurǵaq, izǵarshiliq kem bolǵanjerlerde ósiwge maslasqan ósimlikler) hám galofittiń (shorli ósimlik, Óte shor topiraqlarda ósiwge maslasqan ósimlikler) qásiyetlerine iye. Biraq aq seksewilge mas bolǵan shárayatlarda jaqsi óspeydi. Topiraǵi hám sizot suwi shor bolǵan shárayatlarda ósiwge maslasqan. Úlken jasta sizot suwiniń minerallasiw dárejesi 40 g/l bolǵanda da jasawi múmkin.
Orta Aziyaniń aridli (qurǵaqshil, jawin-shashin kem bolatuǵin qurǵaq iqilimli geografiyaliq territoriya) Regionlari ushin ózine tán ósimlik. Ol taqirli shóllerde, voxalar átirapindaǵI qumlar, shor qumlar hám boz topiraqlarda ósedi.

Qara seksewildi temir jollar, avtomobil jollar, qumli maydanlardan ótken kanal, kollektorlardiń átirapaplarin kóklemzarlastiriwda paydalaniw múmkin. Shóllerde jaylasqan sanaat imaratlari, qudiqlar, xaliq punktlerini átiraplarin kóklemzrlastiriwda da qol keledi.

1 ga súrilgen jerge tuximlarin isletiletuǵin nállerdiń sani 1000-1100 danaǵa jetedi.
Qarabaraq (Halostachys caspica C.A.M.)
Bul túrimiz Soradashlar (Chenopictae) tuqimlasina kiredi.
Kavkaz Kaspiy boyi, orta Aziyada tarqalǵan. Boyi 3,5 m.geshe jetetuǵin puta yáki terek. Shaqasi kóp, jas shaqalari buwinli, kókshillew (qist diyerli qara), suwli, kóbinshe gidir-búdir (kishi mayda tikensheleri sebepli). Japiraqlari júdá mayday, tenge siyaqli. Gúlsheleri 3 den japiraqlar denesi menen bándi tutasqan jerdegishuqirshada. Kól, iǵal, jumsaq shorli maydanlarda, teńizler átirapinda tarqalǵan. Qista mallar jeydi. Otin sipatinda isletiliwi múmkin. Júdá hám kórkemli puta. Bir deneli ósimlikler denesiniń juwanliǵI 10 sm.ge shekem jetedi. Gúlleri eki jinisli, qaramtir-qońir. 1000 dana tuximlariniń massasi 1 g.nan az. Tamir sistemasi jaqsi rawajlanǵan. biraq shuqir garizontalarǵa jetip barmaydi. Sebebi qarabaraq kúshli shorlanǵan sizot suwlari joqari betinde jaylasqan maydanlarda ósedi.

Topiraqtiń shorliǵI 40 % bolsa hám ol ósiwi múmkin. Kúshli shorlanǵan topiraqlarda toǵay exotazarlarin payda etiw ushin kerek.

Jańa ósip shiqqanlarin sharwa mallari jemeydi hám tek qis máwsiminde bir neshe márte muzlap qalǵannan soń jem sipatinda isletiledi. Órtegennen soń kúlinde 36% keshe soda hám siltili boladi. Qurǵaq shóbinde suw 6,3 kletshatka 12,5%, shiyki protein 14,2%, may 3,4% hám azotsiz ekstraktiv zatlar 27% boladi. Kúshli shorlanǵam jerlerde kóklemzarlastiriw islerinde paydalaniw múmkin.

SEKSEWILZARLARDI TUXIMNAN EGIP JARATIW

Seksewil-shól ósimligi esaplanadı. Onıń ósiw arealı shóller hám yarımshóller shegarası menen baylanıslı.
Oraylıq Aziyada seksewil toǵaylardıń ulıwma maydanı 20 mln gektarǵa jetedi. Sol maydanlardıń derlik yarımı Qazaǵstanǵa, Turkmenstan hám Ózbekstanǵa bolsa hár birine sherek bóliminen tuwrı keledi. Turkmenstanda seksewilzar toǵaylar toǵay menen qaplanǵan maydanlardı 94,1 % iyeleydi, Ózbekstanda bolsa 64% ke teń. Aǵash awısıqları boyınsha seksewilzarlar arshazarlardan keyingi orında turadı.
Ósimlikler ishinde seksewil qumların jaqsı bekkemlewde teńi joq ósimlik esaplanadı. Kúshli rawajlanǵan tamırı tarmaqları menen seksewil qum massaların uslap qalıp, jónelisin toqtatadı, bul jerde bolsa basqa ósimlikler hám putalar ósip rawajlanadı. Shóllerden tısqarıda ósken terek hám putalıqlardaǵı seksewil ósiwine qaray sahralardaǵı ekotiplerinen parq qıladı. Aq seksewil paqallarında bolatuǵın tikenli qabıqshaların esapqa almaǵanda, olarda japıraqlar bolmaydı. Sol sebepli, ósimliktegi organikalıq zatlar jańadan ósken shaqalarında toplanadı (bazı shól ósimlikleri sıyaqlı).
Ósimlik joqarısınıń ósiwi ózgeshe boladı. Seksewil kambiy toqıması paqalın aylana halqalar boyınsha qaplamastan, baylamlarǵa jıynaladı, sonıń ushın jıllıq halqa qatlamı payda bolmaydı. Paqaldıń kóndeleń kesimindegi jıllıq halqashaǵa uqsaǵan sızıqlar negizinde úzik-úzik spiralǵa xosdir. Bir jıl dawamında 5-8 hám onnan da kóbirek halqashalar payda bolıwı múmkin. Bul nárse seksewil denesiniń indivudial qasiyeti hámde topıraq-ıqlım sharayatına baylanıslı. Sol sebepli, seksewil jasın jıllıq halqashalar sanınan anıqlap bolmaydı.
Házirgi waqıtta toǵay xojalıǵında seksewil jası shox ayrilari boyınsha V.M. Artsixovskiy hám A.V.Gvozdikov tenglemeleri járdeminde anıqlanadı.
Seksewil aǵashı óziniń dúzilisi, bálkim basqa kóplep qásiyetleri menen parqlanadı. Ol awır, salıstırma awırlıǵı 1,02 ga teń, suwda shógedi, júdá qattı hám sonıń menen birge júdá mort. Aǵashtıń mortlıǵı talaları kelteligi hám kletkalarınıń mineral duzlar menen toyınǵanlıǵı sebepli. Seksewil aǵashın arralaw, shabıw qıyın, lekin sındırıw ańsat. Seksewil aǵashı qurılıslarda kem isletiledi, sebebi paqalları qıysıq, qattı, mort, paydalı aǵash shıǵıwı júdá kem (5%). Lekin ıssılıq beriw qasiyetine kóre seksewil eń jaqsı aǵash janılǵı sanaladı, otın, balkim aǵash kómir sıpatında da isletiledi.
Seksewil kómiri óziniń joqarı ıssılıq beriwsheńligi hám janıwı dawamlılıǵı uzaq bolǵanlıǵı ushın joqarı bahalanadı.
Seksewil aǵashın tayarlaw usılları–gewlep alıw hám paqalların sındırıw arqalı orınlanadı. Tayarlanǵan aǵash awırlıq ólshew birliginde belgilenedi.
Seksewil mart-aprel aylarında 5-7 kún dawamında gúlleydi. Gúllep bolǵannan keyingi jazirama jaz ıssısında miywe túyinsheleri payda bolmaydı, tek ǵana sentyabr ayına kelip miyweler jetilisedi. Sentyabr aqırlarına seksewilde kóplep miyweler payda boladı.
Miyweleri-qanatshalar, hawa reń, gúldi esletedi. Oktyabrde miyweleri jetilisip, tógilip túsedi, tek ǵana ayrımlarıda bazı shaxshalarında qalǵan miyweleri keyingi báharge shekem turadı. Miyweleri samal járdeminde tarqaladı. Hár jılı miyweleri payda boladı, lekin 2 jıl aralatıp, 3-jılǵa qarap mol zúráát beredi. Tuxımlarınıń óniwsheńligi tez joǵaladı, bir jıl saqlanǵanında 10% óniwsheńlikke iye tuxımlar saqlanıp qaladı. Ósimlik jańalanıwı tek ǵana tuxımlardan emes, balkim vegetativ bólekleri-tóńke tamır basqıshlarınan da ámelge asadı.
Qara jası shwrxok seksewili (Haloxylon aphyllum (Minkv) Iljin) Taqır shóllerde, sarı-shwrxoq topraqlarda, shorlanǵan qumlı hám boz topıraqlarda ósedi. Topraqtı qorǵaw, qumların toqtatıw, jaylawlardı saqlaw sıyaqlı shóldegi kerekli meliorativ wazıypaların orınlaydı.
Bunnan tısqarı, qaraseksewilzarlar úlken xojalıq áhmiyetine iye. Sebebi Oraylıq Aziya mámleketleri ushın olar mayda qurılıs materialı hámde tiykarǵı janılǵı deregi bolıp xızmet qıladı.
Qaraseksewil–12 metr biyiklikke shekem ósetuǵın terek yamasa puta sıpatında ushırasadı. Qumlıq ósimlikleri ishinde bular eń úlkenleri, Denesi (paqalı) qıysıq-qıysıq, baylanǵansıyaqlı, qabıǵı qara, shaqaları jayılǵan alaqansıyaqlı.
Jas hám jetilisken waqtında shaqa-shabbası sharsıyaqlı (domalaq) formasında yamasa top sıyaqlı, jası ótken sayın ózgeredi, biyikligine óspeydit, kerisinshe enine keńeyedi, sebebi ósiw protsessi páseygen sayın shaqaları otırıp qaptalǵa qıysayıp ósedi. Paqalları bólmeli, mort, suwlı, toq jasıl, shwrxoq – dámi nardan, asılıp turıwshı bolıp, mayda gedir-budır ósimteleri bar. Japıraqları bolmaydı, kurtaklari fevralda ashıla baslaydı. Gúlleri mayda 2 mm ashıq -sarı reńli, eki jınslı, bes qorǵanlı.
Miyweleri qanatshalar, miywe shetleri búgilgen, átirapında qanatshaları bar, gúl awzı japıraqshalarınan payda boladı. Tamırlarında spiralsimon búrtigi bar. 5-6 jasınan bazıda onnan da aldınıraq miywege kiredi.
Tamır sisteması oq tamırlı, topraqtıń ıǵal qatlamlarında jayılıp ósedi.
Bekkem hám pisken talaları menen qaplanǵan, mayda tamırshalarınıń qurıp qalıwınan qorǵaw quralı bolıp xızmet qıladı.
Aǵashınıń ózegi toǵıraq reńde hám tıǵızıraq bolıp, qabıǵı astındaǵı qatlamınan parq qıladı.
Jas waqtında tez ósedi. Tuxım náli birinshi jılda 25-30 (120) sm ge shekem, tóńke ósimteleri 1 metrge shekem; 6-10 jıllıq waqtında biyikligi 5-7 metr, aǵash denesiniń juwanlıǵı 25-30 sm; 25-30 jıllıq qara seksewil bolsa 8-11 m biyiklikke shekem, aǵashtıń juwanlıǵı 40-50 sm ge shekem jetedi.

Qara seksewil

Házirgi waqıtta seksewildiń “jondor” forması tańlanǵan bolıp, tez ósiwi hám kesellik hám zıyankeslerge shıdamlılıǵı menen ajralıp turadı.
Qara seksewil 50-60 jıl ómir kóredi. Topraqqa talabshań emes. Kúshli shorlanǵan jerlerde de ósedi. Vodiy jerlerde hámde qum barxanları aralıqlarında úlken bolmaǵan maydanların iyeleydi. Qara seksewil eginzarları basqa shól ósimliklerinen ózgeshe «qara toǵay» tasavvurini esletedi. Issıǵa, jaqtılıqqa talapshań, qurǵaqshılıqqa shıdamlı ósimlik. Kelip shıǵıwı boyınsha, tuxımınan, tamır bachkılarınan kóbeygen hám aralas qara seksewilzarlarǵa ajratıladı. Tóńke, tamır bachkilarınan kóbeyiw protsessi qara seksewilzarlarda 18-20 jasında keshedi. Kópshilik jaǵdaylarda qara seksewil tuxımlarınan kóbeyedi. Tuxımlarınıń óniwsheńligi bir tegis bolmasada, jaqsı kóbeyiw qásiyetine iye. Gúzde egilgen tuqımlar báhárde ónip shıǵadı.

Sora (Salsola) tuwısı.

Soralar qumliklar hám shorlangan topıraqlarda ósedi. Qumdı bekkemlewde soralardan paydalaniladi, sonday-aq soralar shól hám yarim shóller madanında kóklemzarlastırıw hámde ixotazarlar jaratıwda bir tusli jasil massivler payda etiwde isletiledi. Aǵashı mort. Japıraqlarınan jasıl boyaw alinadi hám onnan paxta jipli tawarlardı boyawda paydalaniladi. Soralar túyeler, qoy hám atlarǵa jem háshek bolip esaplanadı.
Tiykarınan puta yaki aq deneli terek sıpatında ósedi. Japıraqları izbe-iz jaylasqan. Qurǵaqshiliqqa shidamli, jaqtı súyer. Soralar ishinde kóp tarqalganlari hám xójalikda áhmiyeti úlken bolganlari – Sherkez (Rixter sorasi), qarasherkez (Paletskiy sorasi).
Rixter sorasi yaki sherkez (Salsola Richteri Kar.) Qumdı bekkemlewde paydalaniladi. Boyı 2-3 metr bazıları 5 metrge jetetuǵın terek yaki puta bolıp esaplanadı. Miywesi domalaq, bes qırlı, yarim qanatshalı, kul reńde yaki sarı (altın) reńde, gúzge kelip ashıq túske enedi. Tamır sisteması tarmaǵı júze jaylasqan. Denelerin qum menen bastırılsa, qosımsha tamır atadı, qum samal menen kóshgende kóplep tamır bashkileri payda boladi. Tamırları rawajlanıp tezde qumdı uslap qaladi. Shórlangan jerlerde ósedi. 15-20 jil jasaydı. Tuqımınan hám qálemshesinen kóbeyedi.
Paletskiy sorasi yaki qarasherkez (Salsola Paletzkiana Litw.) Qumdı bekkemlewde paydalaniladi. 4-5 metr bálentlikte ósiwshi terek yaki puta kórinisinda boladi. Aldınǵı túrinen aǵashtárizli hámde shaqasınıń ómenge qarap ósiwi menen parq qıladı. Japıraqları uzın asılıp turadı. Miyweleri úlkenirek. Tuqımınan hám qálemshesinen kóbeyedi.
Paletskiy sorasi yaki qarasherkez (Salsola Paletzkiana Litw.)
Kem japıraqlı sora yaki shogon (Salsola subaphylla C.A.M.) Qumlı jerlerde ósedi. Shorǵa, qurǵaqshılıqqa, ıssılıqqa shıdamlı. 2,5-3 metrli puta ósimligi. Denesi qumǵa jaqın jeri sarı - kúl reńde jarılǵan boladı. Japıraqları mayda, toq jasıl. Gulleri aqshıl-sari rende. Aǵashı mórt. Ótin sıpatında isletiledi. Tuqımınan kóbeytiledi qálemshesi dierli tutpaydı. Tamır bashkilerinen kóbeyiw múmkin. Shıraylı kóriniske iye bolganı ushın kóklemzarlastiriwda paydalaniw mumkin.

Terektárizli sora (Salsola arbuscula Pall.) Shól maydanlarda shorlı qumlarda topıraqlarda tasli jerlerde ósedi. Sharwashılıqta aziqlıq sipatinda paydalaniladi. Bálent bolmaǵan 40-100 sm putasha, shaqaları jayılǵan. Qabıǵı ashıq kúl reńde, jarılǵan. Jas shaqashaları tegis, aqshıl rende, japıraqlari qaliń, ashıq jasil reńde, sozılǵan formada.