Noma janri haqida Nasimxon Rahmonovning “O`zbek adabiyoti tarixi”

Qaro tuproqdin sunbul to’ratti, Tikanlar orasinda gul to’ratti.

Qora tuproqdan sunbul unib chiqishi, tikanlar orasida gul paydo bo’lishi ham ko’klamdan darak. Endi Navoiyning «Farhod va Shirin»dan keltirilgan baytidan keyingi misralarga quloq tuting:

Rutubat etkurub har sori yog’in, Tar aylab qatradin gullar dimog’in.

Demak, yomg’ir yog’ishi bilan gullar dimog’i ho’l bo’ladi. Bu erdagi «qatra» timsolining ham Xorazmiy «Muhabbatnoma»siga vorisiyligi bor. Chunki xorazmlik shoirning Navoiy misol keltirgan baytidan oldingi qo’shmisrasida «qatra» tilga olingan:

Havo uzra berur shunqorg’a quni, To’lun Oydek qilur bir qatra su(v)ni.

Ko’rinib turganidek, «Farhod va Shirin»ning 17-bobi boshlanmasi bevosita «Muhabbatnoma» boshlanmasi ta’sirida bitilgan.

Bundan: Navoiyning «Farhod va Shirin»i garchi, shoirning o’zi ta’kidlaganidek, Xusrav Dehlaviyning «Shirin va Xusrav»iga javobiya tarzida yozilgan bo’lsa ham, unda bevosita turkiy, ya’ni o’zbek adabiyotiga vorisiylik alomati ham kuchli, degan xulosa kelib chiqadi. Navoiy bu dostonini yaratishda uning vazni — hazaji musammani mahzuf (yoki maqsur) vaznida bitilgan forsiy va turkiy masnaviylarni izchil o’rgangan. «Muhabbatnoma»ning aynan shu vaznda ekani ko’rib o’tilgan ta’sir uchun juda qo’l kelgan. Navoiy «Xamsa»si — nafaqat forsiy, nainki turkiy, umuman, Sharq she’riyati maydonidagi mo’jiz bir cho’qqi. Bunday yuksak pog’onalar jahon so’z san’ati sahnida ham juda oz. «Xamsa»da ana shu egizak adabiyot — forsiy va turkiy so’z san’atining jamiki xislatlari ajib tarzda uyg’unlashtirilgan — sintezlashgan. Shu tariqa shoir dahosining kuch-u qudrati bilan adabiyot yangi bir pog’onaga ko’tarilgan. «Muhabbatnoma» Navoiy ijodining turkiy ildizlarini o’rganish uchun muhim manba bo’lib xizmat qiladi.

Aytib o`tganimizdek, turkiy adabiyotda “Muhabbatnoma” dan keyin boshqa noma janridagi asarlar ham yaratildi. Ulardan biri Xo`jandiy qalamiga mansub “Latofatnoma” asari hisoblanadi. Shoirning biografiyasi, tug`ilgan va vafot etgan yili haqida hech qanday ma`lumot yo`q. Taxallusidan Xo`janddan ekani bilinadi. Uning “Latofatnoma”si XV asr boshlarida (1411-yillar) Xorazmda hukmronlik qilgan Temurning avlodlaridan biri Sulton Mahmudga bag`ishlangan. Asarda Xorazmiyning “Muhabbatnoma”sidagi kabi har bir nomadan so`ng g`azal keltirilmaydi, fard, qit`a va munojotlar ham yo`q. Asar masnaviy shaklida (a-a-b-b) yozilgan va qofiyalangan. Unda ishlatilgan badiiy tasvirlash vositalari, usullari esa traditsion formaga ega. Shoir o`zining barcha imkoniyati va mahoratini bu asarda ishga soladi.