1929—1934
A a
|
B ʙ
|
|
C c
|
Ç ç
|
D d
|
E e
|
Ə ə
|
F f
|
G g
|
Ƣ ƣ
|
H h
|
I i
|
J j
|
K k
|
|
L l
|
M m
|
N n
|
Ꞑ ꞑ
|
O o
|
Ө ө
|
P p
|
Q q
|
R r
|
S s
|
Ş ş
|
T t
|
|
U u
|
V v
|
X x
|
Y y
|
Z z
|
Ƶ ƶ
|
Ь ь
|
'
|
|
|
Oʻzbek yozuvini arab grafikasidan lotin grafikasiga oʻtkazish haqidagi dastlabki qaror 1929-yil 15—23 may kunlari Samarqand shahrida boʻlib oʻtgan respublika adiblari, til-imlochilari va umuman yetakchi ziyolilar ishtirokidagi konferensiyada qabul qilingan va bu qaror 1929-yil 10-avgustda O‘zSSR Xalq maorif komissarligi hayʼati tomonidan tasdiqlangan edi. Ixtiyoriylikdan koʻra koʻproq majburiylikka asoslangan bu jarayon Moskvada ishlangan reja asosida Moskva vakillari kuzatuvida amalga oshirilgan edi.
1934—1940
A a
|
B ʙ
|
C c
|
Ç ç
|
D d
|
E e
|
(Ə ə)
|
F f
|
G g
|
Ƣ ƣ
|
H h
|
I i
|
J j
|
K k
|
L l
|
M m
|
N n
|
Ꞑ ꞑ
|
O o
|
|
P p
|
Q q
|
R r
|
S s
|
Ş ş
|
T t
|
U u
|
V v
|
X x
|
|
Z z
|
Ƶ ƶ
|
|
'
|
|
|
Samarqand konferensiyasida qabul qilingan „lotinlashtirilgan oʻzbek alifbosi“ 33 harf va bir belgi (apostrof)dan iborat boʻlgan. Konferensiyada singarmonizm oʻzbek adabiy tili uchun xos hodisa deb topilishi va alifboga 9 ta unli uchun alohida harflar kiritilgani, shu asosda ishlab chiqilgan imlo qoidalari keyinchalik oʻzini oqlamadi, amalda imloda boshboshdoqlik vujudga keldi, ayni bir soʻz bir necha xil yoziladigan boʻldi. Natijada 1934-yilning yanvar oyida til va imlo masalalari boʻyicha oʻtkazilgan respublika qurultoyida oʻzbek alifbosidan Ө ө, Y y, Ь ь harflarini olib tashlashga, hamda Ə ə harfidan foydalanishni cheklashga va uning oʻrniga aksar hollarda A a harfidan foydalanishga qaror qilingan. Bu qaror Oʻzbek SSR hukumati tomonidan 1934-yil 13-martda tasdiqlangan.
Lekin oʻtgan asrning 30-yillari 2-yarmidan oʻzbek yozuvini rus grafikasi asosida shakllantirish ishlari boshlanib, bu jarayon 1940-yilda yangi kirillcha alifbo qabul qilinishi bilan yakunlangan.
1993-1995
A a
|
B ʙ
|
C c
|
Ç ç
|
D d
|
E e
|
|
F f
|
G g
|
Ğ ğ
|
H h
|
I i
|
J j
|
K k
|
L l
|
M m
|
N n
|
Ñ ñ
|
O o
|
Ö ö
|
P p
|
Q q
|
R r
|
S s
|
Ş ş
|
T t
|
U u
|
V v
|
X x
|
Y y
|
Z z
|
Ɉ ɉ
|
|
ʼ
|
|
|
Harflarning alifbodagi asl tartibi: A a, B b, C c, D d, E e, F f, G g, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, P p, Q q, R r, S s, T t, U u, V v, X x, Y y, Z z, Ç ç, Ğ ğ, Ɉ ɉ, Ñ ñ, Ö ö, Ş ş, ʼ
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng respublikada oʻzbek yozuvini rus grafikasidan yana lotin grafikasi asosidagi yozuvga oʻtkazish haqida fikr-mulohazalar oʻrtaga tashlandi. Bu masala bir yil davomida ommaviy axborot vositalarida keng jamoatchilik ishtirokida atroflicha muhokama qilinib, 1993-yil 2-sentyabrda Oʻzbekiston Respublikasining „Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish toʻgʻrisida“gi qonuni eʼlon qilindi. Yangidan qabul qilingan oʻzbek alifbosi 31 harf va bir tutuq belgisi (apostrof)dan iborat deb belgilandi.
1995 — hozirgi vaqt
A a
|
B
|
|
Ch ch
|
D d
|
E e
|
|
F f
|
G g
|
G g
|
H h
|
I i
|
J j
|
K k
|
L l
|
M m
|
N n
|
ng
|
O o
|
O o
|
P p
|
Q q
|
R r
|
S s
|
Sh sh
|
T t
|
U u
|
V v
|
X x
|
Y y
|
Z z
|
|
|
ʼ
|
|
|
Harflarning alifbodagi asl tartibi: А а, B b, D d, Е е, F f, G g, H h, I i, J j, K k, L l, М m, N n, О о, P p, Q q, R r, S s, Т t, U u, V v, X x, Y y, Z z, O o, G g, Sh sh, Ch ch, ng,
|
ORFOGRAFIYA VA PUNKTUATSIYA
6-AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Lotin-o‘zbek alifbosida bitilgan matnlar ustida ishlar.
TA’LIM BERISH TEXNOLOGIYASI
Mashg‘ulot vaqti – 2 soat
|
Talabalar soni – 25 ta
|
Mashg‘ulot shakli
|
Amaliy
|
Amaliy mashg‘ulot rejasi
|
Yolashgan unlilar
S harfi qaysi o‘rinlarda qanday yozilishi
Baynalminal so‘zlardagi ayrish va yumshatish belgilari yangi alifboda ifoda etilishi
Yangi alifboning muhim jihatlari
|
O‘quv mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga lotin-o‘zbek alifbosida bitilgan matnlar haqida ma’lumot berish bilan bir qatorda, uning xalqimiz ma’naviy merosining ajralmas mulki ekani, manbalarning o‘zbek adabiy tilining tarixiy normasini belgilanishidagi ahamiyati, ularning uslubiy xususiyatlari va ularda fonetik leksik grammatik xususiyatlarning aks ettirilishi haqida ta’lim berish.
Talabalarga Qadimgi davrda Movarounnahrda shakillangan yozuv va tillar.
haqida ma’lumot berish. Unli, undosh tovushlarning tarixiy taraqqiyoti. Singarmonizm, unlilar cho‘ziqligi kabi masalalarni yoritish, fonetik qonuniyatlar haqida ma’lumot berish bilan bir qatorda, nutq tovushlari, fonemalar xalqimiz ma’naviy merosining ajralmas mulki ekani, ularning o‘zbek yozma va og‘zaki adabiy tilining tarixiy normasini belgilanishidagi ahamiyati masalalari haqida ma’lumot berish
|
Pedagogik vazifalar:
Lotin-o‘zbek alifbosida bitilgan matnlar ustida ishlar ma’lumotlarni chuqurlashtiriladi;
Talabalarda tilning fonetik sathi, undagi asosiy birliklar, bunday birliklarning til va nutqdagi vazifalari haqida tegishli bilim va ko‘nikmalari kengaytiriladi.
|
O‘quv faoliyati natijalari :
Talaba: Lotin-o‘zbek alifbosida bitilgan matnlar ustida ishlar xususida ma’lum tasavvurga ega bo‘ladi.
|
Ta’lim berish usullari
|
Ko‘rgazmali, ma’lumotli, jamoada ishlash
|
Ta’lim berish shakllari
|
Ommaviy, jamoaviy, juftlikda ishlash
|
Ta’lim berish vositalari
|
O‘quv qo‘llanmasi, darslik, tarqatma materiallari, ko‘rgazmali qurollar kompyuter, proektor, doska, grafik organeyzerlar
|
Ta’lim berish sharoiti
|
Hamkorlikda ishlash va dars jarayonini to‘g‘ri tashkil etish imkoniga ega bo‘lgan auditoriya
|
Monitoring va baholash
|
Og‘zaki nazorat: savol-javob, yozma nazorat
|
AMALIY MASHG‘ULOTNING TEXNOLOGIK XARITASI
Ish bosqichlari va vaqti
|
Faoliyati mazmuni
|
Ta’lim beruvchi
|
Ta’lim oluvchilar
|
Tayyorgarlik bosqichi
|
Mavzu bo‘yicha o‘quv mazmunini tayyorlash
Birinchi amaliy mashg‘ulot uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash
Talabalar o‘quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab chiqish
O‘quv fanini o‘rganish, vazifalarni tayyorlash uchun foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxatini tuzib chiqish
|
|
Mavzuga kirish
(15 daqiqa)
|
O‘quv fani bo‘yicha amaliy va laboratoriya fanlari mavjud ekanligini aytadi, bugungi dars mavzusini e’lon qiladi. (1-ilova)
Darsdan ko‘zlangan maqsad va o‘quv faoliyat natijalari bilan tanishtiradi.
Talabalarni faollashtirish maqsadida savollar beradi (2-ilova)
Mavzuga oid tayanch tushunchalar so‘raladi (3-ilova)
|
|
Asosiy bosqich (55 daqiqa)
|
2.1. Power Point dasturi yordamida slaydlarni namoyish qilish va izohlash orqali o‘tilgan mavzu so‘raladi:
2.1.1. Fanning maqsadi
2.1.2. Fanning vazifasi
2.1.3. Manbalari (4-ilova)
2.4. Mavzuga oid qo‘shimcha savollar beriladi
|
Ma’ruza va o‘quv qo‘llanmalaridan foydalangan holda yangi mavzu yuzasidan fikrlarini bayon qiladilar, qo‘shimcha savollarga javob beradilar
|
Yakuniy bosqich (10 daqiqa)
|
3.1. Mavzu bo‘yicha javoblar umumlashtiriladi va hozirgi o‘zbek adabiy tili bilan eski o‘zbek tili materiallari bir-biriga taqqoslanadi, o‘xshash va farqli holatlar aniqlanib, xulosalanadi.
3.2. Uyga vazifa topshiriladi (7-ilova), mustaqil o‘qish, ishlash uchun manbalar tavsiya etiladi. Matn tahlili (8-ilova)
|
Savollar berishadi, tinglaydilar.
Vazifani yozib olishadi.
|
Savol va topshiriqlar:
1. Yolashgan unlilar qachon bir tovushni, qachon ikki tovushni ifodalaydi?
2. S harfi qaysi o‘rinlarda qanday yoziladi?
3. Baynalminal so‘zlardagi ayrish va yumshatish belgilari yangi alifboda qanday ifoda etiladi?
4. Yangi alifboning muhim jihatlari nimalar?
O‘zbek lotin alifbosida o‘zbek kirill alifbosidagi yo, yu, ya harflari o‘rniga qaysi harflarni yozish ular bajaradigan vazifaga bog‘liq.
1.ё, ю, я harflari ikki tovushni (й+unli) ifodalashga xizmat qilsa, bu harflar o‘rniga yo, yu, ya harflari yoziladi: заём - zayom, юмор - yumor, ядро – yadro, ёмғир - yomg‘ir, ютуқ - yutuq, яхши – yaxshi kabi.
2. ё, ю, я harflari o‘zidan oldin kelgan undoshning yumshoq ekanini ko‘rsatishga xizmat qilsa:
1) asosan ё harfi o‘rniga o harfi, ю harfi o‘rniga u harfi, я harfi o‘rniga a harfi yoziladi: стаж(ё-ѐ)р - stajyor, люстра - lustra, фляга - flaga kabi;
2) so‘zning talaffuzi keskin o‘zgarib ketmasligi uchun qisman ѐ harfi o‘rniga yo harflari, ю harfi o‘rniga yu harflari, я harfi o‘rniga ya harflari yoziladi: актѐр - aktyor, бюро - byuro, снаряд - snaryad kabi.
Ko‘rinadiki, ѐ, ю, я harflari o‘zidan oldin kelgan undoshning yumshoqligini ko‘rsatish uchun xizmat qilsa, uzbek lotin alifbosida ikki xil aks ettiriladi. Qachon bir harf va qachon ikki harf yozishni qoidalashtirib bo‘lmaydi, shu sababli bunday harf qatnashadigan so‘zlarning to‘g‘ri yozilishi imlo lug‘atida ko‘rsatiladi.
«O‘zbek tilining qisqacha imlo lug‘ati»ga (O‘zFA nashriyoti, 1962) kiritilgan so‘zlarning 41tasida ѐ harfi shunday vazifada kelgan. Ana shu so‘zlarning 17tasida ѐ harfi o‘rniga o harfini yozish yetarli: dirijor, Iikor, schotchik, uchot kabi. Quyidagi 24 so‘zda esa ѐ harfi o‘rniga yo harflari yoziladi: aktyor, dublyor, transportyor, boksyor, montyor, partnyor, rejissyor, repartyor, sapyor, suflyor, shafyor, minomyot, pulemyot, samolyot, vertolyot, amyoba, slyot….
Shu lug‘atga kiritilgan so‘zlarning 55tasida ю harfi shunday vazifada kelgan. Ana shu so‘zlarning 51tasida ю harfi o‘rniga u harfini yozish yetarli: a1umini, budjet, luks kabi. Quyidagi 4 so‘zda esa ю harfi o‘rniga yu harflari yoziladi: byuro, byust, menyu.
Shu lug‘atga kiritilgan so‘zlarning 47tasida я harfi shunday vazifada kelgan. Ana shu so‘zlarning 38tasida я harfi o‘rniga a harfini yozish yetarli: molekular, yubilar, sentabr, oktabr kabi. Quyidagi 9 so‘zda esa я harfi o‘rniga ya harflari yoziladi: dvoryan, slavyan, naryad, snaryad, zaryad, zaryadka, plyaj, tyaga.
IX. Uzbek kirill alifbosidagi:
9) ц harfi o‘rniga uzbek lotin alifbosida: a) so‘z oxirida, so‘z boshida, old qo‘shimchadan keyin, undoshdan keyin s harfi yoziladi: кварц - kvars, шприц - shpris, целлофан - sellofan, цилиндр – silindr, антициклон - antisiklon, конструкция - konstruksiya kabi;
b) boshqa hollarda unlidan keyin ts yoziladi: глицирин - glitsirin, гербицит - gerbitsit, конституция- konstitutsiya kabi.
2. Ruscha щ harfi o‘rniga uzbek kirill alifbosida ш yoki шч harflari yozilar edi, uzbek lotin alifbosida sh yoziladi (faqat meshshan so‘zida ikkita sh yoziladi): община - obshina, ямщик - yamshik kabi.
3) ь belgisi:
a)undosh tovushning yumshoqligini ko‘rsatsa, uzbek lotin alifbosida yozilmaydi: альбом - a1bom, вольт - volt, апрель - aprel, нефть - neft kabi;
b)ayirish belgisi vazifasini bajarsa:
- ю, я, e harflaridan oldin kelganida belgi tashlanib, ю, я, е harflari o‘rniga yu, ya, ye harflari yoziladi: интервю - intervyu, фортепьяно - fortepyano, премьера - premyera kabi;
- o, и harflaridan oldin kelganida belgi o‘rniga y harfi yoziladi: павильон - pavilyon, батальон - batalyon kabi.
4) ъ belgisi:
a) rus tilidan olingan suzlarda tashlanib, undan keyin kelgan e, ю harflari o‘rniga ye, yu harflari yoziladi: разъезд - razyezd, адъютант - adyutant kabi;
b) arab tilidan olingan suzlarda bu belgi tutuq belgisiga almashtiriladi: маъно - ma‘no, санъат - san‘at kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
